Amber, een verleidelijk eiland om aan te spoelen

De Curaçaose kampioen politiek schrijver is Frank Martinus Arion. Zijn debuut 'Dubbelspel' (1973) propageert het coöperatief-socialisme als de geëigende politieke stroming voor een neo-koloniaal land als de Nederlandse Antillen. Door de levensechtheid van de figuren en de geslaagde uitbeelding van het alledaagse leven in de lagere sociale lagen steeg 'Dubbelspel' ver uit boven het niveau van de gemiddelde tendensroman.

Frank Martinus Arion schreef nog twee romans, 'Afscheid van de koningin' (1975) en 'Nobele wilden' (1979), en ging vervolgens op Curaçao zijn idealen in praktijk brengen. Hij richtte zonder succes een politieke partij op, werd directeur van het taleninstituut en stichtte een school waar het Papiamentu de voertaal is.

Na zestien jaar is hij nu terug als romancier met de roman 'De laatste vrijheid'. Deze is spannender dan de twee voorafgaande werken, want vanaf het begin is het de vraag of de vulkaan van het fictieve Caribische eilandje Amber zal uitbarsten of niet. Op aanraden van de Engelse geoloog Arnold Brouce heeft de regering van de pragmatische premier Philip Deschampes de hoofdstad Constance geëvacueerd. Helemaal volgens de Caribische gebruiken zien zijn tegenstanders hier vooral een politieke manoeuvre in: een evacuatie zorgt ervoor dat de invoering van het creools op school wordt uitgesteld en maakt de zakenstad Richelieu in één klap tot voornaamste plaats.

De Nederlandse waterperikelen van afgelopen winter maken de beschrijving van de besluitvorming rond het al of niet evacueren op Amber voor Nederlandse lezers ongedacht actueel. De deskundigen die heel verschillend theoretiseren, de voorspellingen die uiteindelijk natte vingerwerk blijken te zijn en politici die niet vergeten hoe ze goede sier kunnen maken, het komt allemaal in de roman voor. Als ik niet wist dat het werk vorig jaar al af was, had ik gedacht dat Frank Martinus Arion zich door Nederland had laten inspireren.

'De laatste vrijheid' is, zoals het motto van Ivan Illich aangeeft, een aanklacht tegen de overheersende invloed die deskundigen op het maatschappelijk leven en gedrag hebben gekregen. Hun opgeblazenheid is omgekeerd evenredig aan wat ze werkelijk over het natuurgeweld weten. Dit wordt duidelijk door de hoofdfiguur Daryll Guenepou, een van de vele figuren die is aangespoeld op Amber en die daar zijn draai heeft gevonden. Hij weigert te evacueren, alleen maar omdat zogenaamde deskundigen denken dat de vulkaan uitbarst.

Hij gelooft dat hij de vulkaan zijn dreigende belangrijkheid kan ontnemen door de dood zijn dreigende belangrijkheid te ontnemen. Als een obeahman denkt hij met zijn geest invloed te kunnen uitoefenen op de natuur: “Als we niet willen dat de vulkaan onze stad vernielt, dan moeten we hier bij elkaar komen en letterlijk de handen ineenslaan. Zoals Mozes dat vroeger ook gedaan heeft.” Niet de wetenschap verslaat de natuur, maar het magisch denken.

De figuur van Daryll Guenepou is de interessantste uit de roman. Als onderwijzer stopte hij met lesgeven omdat hij niet in het Papiamentu mocht spreken. Hij kwam in linkse kringen terecht en was op alle Caribische plaatsen die in de mode waren: Suriname ten tijde van de onafhankelijkheid, het Grenada van Maurice Bishop en Cuba. Maar nergens aardt hij, tot hij op Amber opgaat in de natuur. In de figuur van Guenepou lijkt Frank Martinus Arion de kritiek uit te drukken die hij achteraf heeft op de beweging waar hij ooit deel van uitmaakte: ze theoretiseerde zonder tot reële daden te komen. Het gaat uiteindelijk om de daad die wordt gesteld.

Interessant is ook de relatie tussen Guenepou en zijn vrouw Aideline. Zij is componiste en hij weet haar te inspireren tot een nieuw evenwicht tussen de westerse regelmaat en de Caribische chaos. Het is een muzikale echo van wat Nobelprijswinnaar Walcott literair doet. Maar Aideline vindt dat evenwicht pas nadat ze Guenepou heeft verlaten. Ondanks dat er tussen hen bij de opvoeding van de kinderen en het kostwinnaarschap een rolwisseling heeft plaatsgevonden, domineerde Guenepou zijn vrouw zodanig dat haar creatieve talent werd verstikt.

Door Aideline valt er licht op de charlatan-kant van Daryll, die als velen in het Caribisch gebied op kunstzinnig terrein meer bluft dan kwaliteit heeft. Het maakt in ieder geval van Daryll een menselijk figuur met goede en slechte zijden.

In eerdere romans was Frank Martinus Arion een warm aanhanger van de vrouwenemancipatie, maar in 'De laatste vrijheid' zet hij daar vraagtekens bij. Ze is verworden tot een lesbische beweging die de diepe natuurlijke driften in de mens negeert. Dat blijkt bij de Amerikaanse tv-journaliste Joan Mikolai die eigenlijk alleen nog maar moeder wil worden en een gezin stichten.

Naast maatschappelijke thema's - voertaal, opvoeding, politiek neo-kolonialisme - en algemeen menselijke thema's als de dood en de natuur versus de wetenschap is de ruimte zelf ook een thema. Amber, het bijna ideale Caribische eiland, is een haven voor velerlei mensen die er aanspoelen. Het is typerend dat niemand van de hoofdfiguren er is geboren. Amber geeft de romanfiguren de ruimte zichzelf te zijn. Je voelt het als lezer meer dan dat Frank Martinus Arion het uitdrukt: die ruimte bieden Europa, de Verenigde Staten en Afrika niet.

'De laatste vrijheid' is niet alleen vaak spannend, maar heeft ook vermakelijke lagen. Soms heeft het elementen weg van een sleutelroman: de partij van premier Deschampes heeft het programma van de partij van de Antilliaanse premier Pourier. Soms zijn er verkapte steken onder water, bijvoorbeeld tegen de voormalige Surinaamse premier Arron. Van hem heet het dat hij liever een kritische musical heeft dan de nogal opruiende voorstellingen van het Doe-theater. Wie weet hoe lief dat Doe-theater was, weet hoe geringschattend Frank Martinus Arion denkt over het incasseringsvermogen van Arron.

Storend is de uitvoerigheid waarmee de alwetende vertelinstantie soms zijn encyclopedische alwetendheid uitdraagt. Ik zie er ook de noodzaak niet van in dat de Amerikaanse journaliste in een deel van de roman als enige opeens een ik-figuur is. Maar de beschrijving van Amber is zo verleidelijk dat ik er zo zou willen wonen, vulkaanuitbarsting of niet.