Alexander Raskatov: ‘Mijn opera Animal Farm is werkelijkheid in het Rusland van nu’

Na A Dog’s Heart componeerde Alexander Raskatov voor Amsterdam opnieuw een satirische opera over dieren. Zijn echtgenote krijst, kreunt en krast in Animal Farm als de zwarte raaf. ‘Hij is een sadist voor zangers.’

Al pratend met de Russische componist Alexander Raskatov en zijn echtgenote Elena Vassilieva voel je je omringd door de muzikale historie van hun vaderland. De belangrijke personen die tijdens het gesprek de revue passeren passen allemaal in een grote geschiedschrijving van de Russische cultuur van de afgelopen zeventig jaar.

De componist en de sopraan zijn in Amsterdam – “Wat zou ik hier graag wonen”, zal Raskatov later zeggen – voor de wereldpremière van de opera Animal Farm in het Opera Forward Festival van De Nationale Opera (DNO). De opera naar het beroemde boek van George Orwell is opgedragen aan Irina Antonovna Sjostakovitsj, de weduwe van componist Dmitri Sjostakovitsj, die net als Raskatov een moeizame relatie met zijn vaderland had. Het echtpaar Raskatov is goed bevriend met de 88-jarige mevrouw Sjostakovitsj.

Khrennikov zou me vermoorden

En dan is er in die roemruchte historie nog partijbons Tichon Chrennikov, de gevreesde baas van de Bond van Sovjetcomponisten. Deze communistische componist bepaalde decennialang wat volgens de ideologie van de staat door de beugel kon, en vooral, wat niet. Zo uitte Chrennikov scherpe kritiek op de muziek van Sjostakovitsj en Schnittke. Dat Raskatov volgens sommige bronnen aan het conservatorium van Moskou bij Chrennikov compositie gestudeerd zou hebben, doet hij af als klinkklare onzin – “Ik studeerde vijf jaar bij Albert Lehman”. Op de vraag hoe Chrennikov op zijn nieuwe opera zou reageren, zegt Raskatov bloedserieus: “Hij zou me vermoorden”.

De serieuze grimas op het ronde gezicht van Raskatov – zwart gebreid mutsje op het olijke hoofd – verandert meteen na dat afgevuurde antwoord in een schaterlach. Zijn echtgenote schatert voluit mee. We zitten in een kleedkamer in Nationale Opera & Ballet. Er is net een drie uur durende repetitie afgelopen. Vassilieva zingt in de opera de rol van de zwarte raaf Blacky en moet op gezag van haar echtgenoot krassen, krijsen en kreunen. Onmenselijke geluiden, gebaseerd op specifieke, zangtechnische kennis, gecombineerd met hoge staccato noten. In A Dog’s Heart – de succesvolle opera die bij DNO in 2010 in wereldpremière ging – deed ze dat ook al. Daar werden haar geluiden versterkt door een megafoon.

Houdt Raskatov wel van zijn vrouw? “Ik hou helemaal niet van haar, en dit is mijn wraak.” Weer die schaterlach van beiden. “Zangers noemen mij een sadistische componist. Ze doen maar. Mijn geluk is dat ik zelf absoluut niet kan zingen. Ik vind zangers voornamelijk lui, daarom probeer ik constant de grenzen van hun stembanden op te rekken.” De pretoogjes en de krul om de mond verraden de humor in Raskatovs antwoord. Vassilieva vult aan: “Sascha schrijft nooit tegen de stem, zijn noten zijn nooit een marteling voor ons zangers.”

Dit bijzondere gebruik van de menselijke stem – uitgegroeid tot een handelsmerk – gebruikte Raskatov voor het eerst in Ritual, een compositie voor solo-stem op een tekst van de futuristische dichter Velimir Chlebnikov. Het bijzondere stuk is in Vassilieva’s interpretatie te beluisteren op Spotify. Raskatov omschrijft deze zangstijl met het Italiaanse woord rauco, wat zoveel betekent als hees.

Nieuwe geluiden, vreemde klanken

Raskatov: “Ik ben voortdurend op zoek naar nieuwe geluiden, vreemde klanken. In Ritual moest Elena door een megafoon zingen die ze dicht boven het vel van een pauk hield. Door de trillingen die zo ontstaan lijkt het wel alsof de stem folkloristische kleuren krijgt. Ineens hoor je gekke boventonen, zoals bij Tibetaanse boventoonzangers. Ik wilde hetzelfde doen in A Dog’s Heart, maar het was toen praktisch gezien onmogelijk om een pauk in de enscenering op te nemen.

“Toen we Ritual uitvoerden op het Lockenhaus Festival van Gidon Kremer werd het een groot schandaal. De ene helft van het publiek riep ‘bravo’, de andere helft smeet verontwaardigd programmaboekjes naar ons op het podium. Succes en geweld tegelijkertijd. Eigenlijk het beste dat je kunt hebben. Van een bewonderaar kreeg ik een enorme bos bloemen. Toen ik later het kaartje las, bleek dat de ruiker afkomstig was van een psychiater. Geeft dat niet te denken?”

“Best gestoord, ja”, zegt Vassilieva en doet voor hoe ze dat rauco-geluid produceert. “Voor dit geknars gebruik je hele andere spieren dan je stembanden. En dus is het onmogelijk dat je je stem ermee vernielt. In deze opera moet ik heel snel schakelen tussen dit lage gereutel en superhoge barokke coloratuurtonen, die zo uit een aria van Mozarts Koningin van de Nacht kunnen komen.” De sopraan laat eventjes horen hoe ze tussen die twee extremen laveert. “Je moet hierbij wel op je techniek letten, en die heb ik gelukkig heel goed en op een degelijke, klassieke manier geleerd van Elisabeth Schwarzkopf. Ook al zing ik meestal andersoortige muziek dan zij deed, ik beschouw haar nog altijd als mijn muzikale moeder.”

‘Het begint hier aardig op OrwelI te lijken’

In de pauze van de repetitie, als iedereen de zaal verlaten heeft, kijk ik even op de site van de NOS. Rusland-correspondent Iris de Graaf heeft daar een video gepost van een interview met de Russische politicoloog Andrej Kolesnikov. Die zegt over de snelheid waarmee de repressie in zijn land het afgelopen jaar is toegenomen: “Het begint hier aardig op Orwell te lijken”. Dat kan bijna geen toeval zijn, vertel ik Raskatov later. Zijn Orwell-opera had op geen beter moment kunnen komen.

“Wist je dat 1984 op dit moment het populairste boek is in Rusland? Ik ben vier dagen na de dood van Stalin geboren. Onze grootste fout was dat we met z’n allen niet hebben opgemerkt wat Stalin tijdens zijn regime gedaan had. Hij moordde de crème de la crème van Rusland uit, maar het lijkt wel of we zijn handels- en denkwijze gewoonweg vergeten zijn. Of we hebben het massaal weggedrukt. En vóór hem hadden we nog die andere crimineel Lenin, een bandiet eerste klas. Hij vond het concentratiekamp uit.”

Raskatov en Vassilieva winden zich zichtbaar op als ze hierover praten. “Animal Farm komt op een goed moment, ja. Helaas zou ik zeggen. Ironisch dat we het manuscript van Animal Farm op 28 februari vorig jaar presenteerden bij de International Shostakovich Association in Parijs, waarvan weduwe Irina de vice-voorzitter is. Zij kon er toen al niet meer bij zijn. De oorlog was vier dagen ervoor begonnen. De opera is werkelijkheid geworden. Regisseur Damiano Michieletto en Sophie de Lint, die het project bedachten en in gang zetten, zijn wat dat betreft ware profeten gebleken.

“De satire is compleet uit Rusland verdwenen. Wij Russen hebben zo hard gehuild gedurende de 20ste eeuw, het zou nu juist tijd moeten zijn voor wat humor. We moeten lachen, lachen en nog eens lachen. Mijn vader was een satirische dichter, die schreef voor het tijdschrift Krokodil. Ons huis bulkte van de humor. Satire was eigenlijk het enige wapen dat we hadden.”

‘Mijn muziek is non grata in Rusland’

“Mijn opera’s worden niet in Rusland uitgevoerd, nee. Dat is tragisch. Overigens heeft Valeri Gergjev, toen alles nog goed ging met hem, wel geprobeerd om A Dog’s Heart in het Mariinski Theater in St. Petersburg uitgevoerd te krijgen. Maar de erven van schrijver Boelgakov, op wiens verhaal de opera gebaseerd is, wilden zo veel geld hebben voor de rechten dat we daarvan hebben afgezien. Ik heb inmiddels geaccepteerd dat mijn muziek in Rusland non grata is. Die acceptatie zorgt wel voor een opgeruimd hoofd moet ik zeggen.

“Ik voel me ontworteld. Ik ben een vreemde in mijn vaderland waar ik geen enkel familielid meer heb, en ik ben een vreemde in Parijs. Niemand uit Rusland kwam naar A Dog’s Heart in Amsterdam kijken. Niemand uit Rusland kwam naar Lyon toen daar mijn opera GerMANIA in première ging. En niemand uit Rusland zal naar Animal Farm komen kijken. Het zij zo. Het genre opera helpt overigens wel om dat allemaal te verwerken. In opera kan ik het leven van iemand anders leiden, en mijn eigen lot even vergeten.

“Ik componeer trouwens in een oud huis in Orléans. Dat huis is gebouwd in 1519. In datzelfde jaar overleed Leonardo da Vinci in Amboise. Dat is vlak bij Orléans. Dat ik dit vertel, betekent waarschijnlijk dat ik hecht aan dat soort historische feiten. Misschien heeft die nabijheid van de geest van Leonardo wel een positieve uitwerking op mijn eigen kunst.

“Om nog even terug te komen op partijbons Tichon Chrennikov. Ik weet dat hij in het Westen een enorm slechte naam heeft. En ik begrijp waarom dat is. Maar niets is altijd alleen maar zwart of negatief. Ik voelde me op het conservatorium in Moskou niet thuis. Ik haatte het om binnen de muren van dat gebouw te zijn. Er hing een zware, antisemitische lucht. Chrennikov, die Stalin veertig jaar overleefde, controleerde alles. Hij had veel kritiek, maar hij was absoluut geen antisemiet en dat was zeldzaam daar. Hij hielp ook veel componisten, en zette niemand in de gevangenis tijdens de Stalinistische periode.”

‘Het systeem had ook goede kanten’

“Hij en Stalin bedachten de componistenhuizen, net als de huizen voor schrijvers. Met als voornaamste doel natuurlijk om iedereen een beetje in de gaten te kunnen houden. Maar voor een symbolisch bedrag kon je wel drie maanden ongestoord werken in een mooie en rustige datsja in het bos. Er waren 35 van die datsja’s en in allemaal stond een vleugel. Drie keer per dag werd er voor je eten gezorgd. Je had er een fantastische vrijheid, omdat je niet verplicht was om te laten zien wat je gecomponeerd had. Je kon het in een la opbergen. Zo konden heel wat componisten aan een repertoire werken. Weinberg, Goebaidoelina en Schnittke, allemaal hebben ze er profijt van gehad. Het doel van het systeem was slecht, maar het had dus ook goede kanten. Ik betrapte overigens een keer iemand die aan het open raam van mijn datsja stond te luisteren. Uiteraard een spion van de KGB.”

Raskatov heeft aan de opera een scène toegevoegd die niet in het boek voorkomt. Hij vertelt het met smaak en onverholen leedvermaak. “We hadden een KGB-chef die dol was op mooie vrouwen, en dan vooral actrices. Elke intellectueel in de Sovjet-Unie wist ervan. Hij zat achter een bloedmooie actrice aan, die echter niet van zijn avances gediend was. Na een voorstelling kreeg ze van hem een ruiker, en op het kaartje stond: ‘Voor op je graf’. Na een paar dagen verdween de actrice voorgoed. Ik heb een soort belliniaanse Casta diva-scène geschreven waarin Squealer de jonge actrice Pigetta vraagt om met hem naar bed te gaan. Pigetta is in de opera een dubbelrol voor een countertenor, die ook de rol van Benjamin zingt. De KGB-agent wil dus het bed delen met een man. Ik hou ervan om iemand op zijn nummer te zetten met humor.”

Vassilieva: “Sascha schreef een heel intuïtief werk, met veel effecten, boordevol polyritmiek. Het is muziek van een vrij componist. Ik denk dat het publiek gefascineerd zal zijn van de eerste tot de laatste noot. Muziek verbindt ons en staat boven alles wat naar politiek ruikt. We staan hier met twaalf nationaliteiten op de bühne, en geven onze ziel en zaligheid aan dit verhaal en aan deze muziek. Dat voelt zo speciaal. En het geeft precies het karakteristieke van Sacha’s muziek weer. Grenzeloos.”

Animal Farm van Alexander Raskatov en Ian Burton (libretto) opent op 3 maart het Opera Forward Festival bij De Nationale Opera. De regie is van Damiano Michieletto; het Nederlands Kamerorkest wordt geleid door Bassem Akiki. Alle info: operaballet.nl

Lees ook:

Uitbundige ontvangst voor scabreuze ’Hondehart’-opera

De Nationale Opera heeft met ’A Dog’s Heart’ van de Rus Alexander Raskatov een heuse hit in handen. Een opera, die echt opera is en waarin diepgang en humor heerlijk handen schudden.