Actrice Maaike Neuville schreef een zeldzaam knappe debuutroman over een vrouw die ‘nee’ leerde zeggen

Er kan diepe, oprechte liefde bij in het spel zijn. Groot wederzijds vertrouwen ook, respect en dankbaarheid. En niet te vergeten erotiek en genot. Het kan kortom voelen als een echte, volwaardige relatie. En toch zit er iets behoorlijk scheef als zíj de leerling is en híj de docent die haar zou moeten coachen.

De Vlaamse actrice Maaike Neuville (39), bekend van onder meer de tv-serie Red Light, bracht vorige week haar debuutroman Zij. uit. In dit schitterende boek verkent ze de problematische kanten van ongelijkwaardige relaties.

“In veel MeToo-achtige situaties heeft de vrouw ingestemd met de intimiteit”, zegt Neuville vanuit Brussel in een videogesprek. “Soms zoekt de vrouw het contact zelf op, zoals het hoofdpersonage in mijn roman. Je komt dan in een grijs gebied terecht. Dat was de belangrijkste reden waarom ik dit boek ben gaan schrijven. Want wat als er instemming is en er wordt alsnog een grens overschreden? Dat verhaal ben ik in de MeToo-berichten nog niet vaak tegengekomen.”

Ongelijke machtsverhoudingen

Het hoofdpersonage, de 39-jarige actrice Ada Peeters, blikt in de roman terug op een stoet mannen met wie ze als jonge vrouw contact heeft gehad dat grenzen overschreed. Eén toneeldocent sprong eruit, maar er waren er meer. Getrouwde mannen vaak, figuren met autoriteit. Wat maakte dat Ada voor hen viel? Waarom zei ze geen nee?

In haar roman geeft Neuville antwoorden zonder te oordelen. Ze gaat de diepte in en kijkt welke psychologische processen er speelden bij de jonge Ada en bij de mannen die ze op haar pad tegenkwam.

“Uit mijn boek spreekt begrip voor het feit dat we allemaal mensen zijn met verlangens”, zegt de schrijfster. “De vraag is alleen: wat dóe je met die verlangens als de machtsverhoudingen ongelijk zijn? Vaak hoor je dat zíj maar nee had moeten zeggen. Dan denk ik: híj had juist nee moeten zeggen. Zodra er een machtsverschil is, moet degene met de autoriteit zijn verantwoordelijkheid nemen. Of de andere partij zin heeft in het intieme contact, staat daar los van.”

Stiekeme intieme relatie

In de roman gaat het onder andere mis na het toelatingsproefspel van Ada op de toneelschool. Een jurylid, haar toekomstige docent, complimenteert haar na afloop met een brutaal vingertikje op de neus. Ada voelt de warmte in een milliseconde van haar voeten naar haar wangen trekken. Aandacht van de gerenommeerde, geniale toneelspeler, wow!

Na het tikje op de neus krijgt Ada een stiekeme intieme relatie met de man, die bijna twee keer zo oud is als zij. Ada voelt zich bevoorrecht. Ze geniet van het contact zolang het duurt. Pas jaren later ziet ze in dat de affaire veel complexer was dan ze destijds besefte. “Ada had gehoopt dat de docent haar de geheimen van het vak zou leren”, zegt Neuville. “Dat ze bij hem de autoriteit zou vinden die ze in zichzelf niet durfde te zoeken. In plaats daarvan was er alleen die relatie, die al het overige in de weg stond.” Dat rekent Ada ook zichzelf aan. In het boek zegt ze: “Ik wilde zijn kennis, ik mikte op zijn hart.”

De roman is fictie, benadrukt Neuville. Zelf heeft ze zeker ook grensoverschrijdende dingen meegemaakt, maar daarover treedt ze liever niet in detail. “Ook ik ben als student in aanraking gekomen met mensen in machtsposities. Ik heb dingen meegemaakt en in mijn omgeving gezien die ik in het boek uitvergroot. Als jonge vrouw straalde ik waarschijnlijk een enorme grenzeloosheid uit. Gelukkig zijn er dan soms mensen die jou zelf je grens aanreiken. Maar er zijn er nog veel meer die dat niet doen en die gebruikmaken van jouw zoektocht.”

Docent en leerling

Er was één sleutelmoment dat de actrice ertoe bracht om na al die jaren een roman over deze problematiek te schrijven. Dat was vorig jaar, Neuville weet het nog precies. Ze speelde Bovary in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel. Een grote rol, bijna een monoloog. Vlak voor aanvang, ze stond al op het podium, sloeg er plotseling hevige twijfel toe. “Ik merkte dat ik eigenlijk helemaal niet geloofde in mezelf, als speler, als vrouw”, vertelt ze. “Dat overviel me. Het werkte verlammend. Ik dacht: ik ben bijna veertig, ik heb heel veel ervaring en toch vraag ik me af of ik wel goed genoeg ben om hier op het podium te staan. Wat gebeurde daar ineens? Toen dacht ik: hier moet ik over schrijven, dit is een boek.”

Neuville begon in zichzelf te graven. Ze las ook van alles. Zo ontdekte ze de essaybundel The Right to Sex van de feministische filosofe Amia Srinivasan. Vooral het essay ‘On Not Sleeping With Your Students’ raakte haar. “Srinivasan zegt eigenlijk: telkens als er een heteroseksuele man voor de klas staat, bestaat de kans dat je als jonge, vrouwelijke leerling gezien wordt als lustobject. Zoiets vóel je. Dat ga je internaliseren. Als dat het geval is, dan kun je dus niet zoveel zelfvertrouwen opbouwen als de mannelijke studenten om je heen. Dat inzicht was voor mij enorm verhelderend.”

Als er daadwerkelijk een relatie opbloeit tussen een docent en een leerling, is dat helemáál schadelijk, betoogt Srinivasan, ook bij wederzijdse instemming. Zo’n relatie verhindert namelijk de overdracht van kennis. “Tussen een docent en een studente die met elkaar naar bed gaan, is geen objectieve relatie meer mogelijk”, vat Neuville samen. “Hoe kan zo’n docent haar nog lesgeven? Hoe kan hij haar nog beoordelen en coachen?”

Mannenfantasie

Wat bij Ada in het boek ook geleidelijk begint te dagen, is dat ze al haar hele carrière vrouwenrollen heeft gespeeld die enkel door mannen zijn geschreven. Tragische personages als Antigone, Ifigeneia, Anna Karenina, Nora en Ophelia: stuk voor stuk ontsproten aan de fantasie van een man. Waar is de échte vrouw in al die verhalen gebleven? Wordt het niet eens tijd dat vrouwen hun eigen heldinnen gaan scheppen?

Neuville: “Zodra Ada dit doorheeft, dit hele geïnternaliseerde systeem van ongelijkheid, ziet ze zichzelf weerspiegeld in een groter verhaal dat haar persoonlijke verhaal overstijgt. Dán pas kan ze eindelijk zelf beginnen te spreken. Dán pas stapt ze over haar schaamte heen, over het schuldgevoel dat ze vroeger geen nee heeft gezegd. Helaas heeft ze dit allemaal pas laat in haar leven door. Dat geldt denk ik voor veel vrouwen.”

Ada weigert vanaf dat moment nog langer een ‘mannenfantasie’ te spelen. Ze wil als een echte vrouw op het podium staan. Daarom herschrijft ze Ifigeneia van toneeldichter Euripides. Ze zet de tragedie volledig naar haar hand. In het oorspronkelijke verhaal stemt de jonge Ifigeneia in met het verzoek van haar vader Agamemnon om haar lichaam te offeren aan de goden, zodat hij de oorlog tegen Troje kan winnen. In Ada’s versie verzet Ifigeneia zich. Ze kiest voor haar eigen leven, weerstaat de patriarchale druk en zegt nee tegen de zelfopoffering.

Van ja naar nee

“Wat ik symbolisch heel mooi vind”, zegt Neuville, “is dat Ada in feite hetzelfde parcours aflegt als Ifigeneia. Ook Ada gaat van ja naar nee. In het begin zegt ze ja tegen alle mannen die haar begeren, later durft ze nee te zeggen en geeft ze haar grenzen aan. Voor Ada is het herschrijven van Ifigeneia een soort therapie. Voor mijzelf voelde het schrijven van deze roman ook zo. Het werkte louterend. Dingen naar het licht brengen is een heftig proces. Maar als iets onder de oppervlakte blijft broeien, is dat veel vermoeiender. In die zin ervaar ik het boek als een bevrijding.”

Zij. is een zeldzaam knappe debuutroman, meesterlijk geschreven: subtiel, poëtisch, levensecht. Een boek met een boodschap. Een manifest, kun je gerust zeggen. Vandaar die reusachtig grote letters op de kaft: ‘Zij’ met een ferme punt erachter. “De cover is echt een statement”, zegt Neuville. “Dit boek gaat over de vrouw die de ruimte opeist. De vrouw die het woord neemt, zichzelf beschrijft en eindelijk niet meer wórdt beschreven door een man.”

Haar verfijnde taalgevoel dankt Neuville niet alleen aan de theaterteksten die haar zo lang hebben gevoed. Ook van huis uit kreeg ze veel mee. Haar vader en moeder studeerden allebei Germaanse talen, haar vader is bovendien dichter. Zelf dicht Neuville al haar hele leven. In het coronajaar 2020 schreef ze elke dag een gedicht. De poëzie uit die tijd vormde de ‘humuslaag’ voor de roman.

Samengebalde manier van schrijven

“Voor mij is deze roman eigenlijk een uitstapje”, zegt Neuville. “De romanvorm gaf me in dit geval de meeste vrijheid, maar in de kern beschouw ik mezelf als een dichter. Ik heb een samengebalde manier van schrijven: ik wil gedachten en beelden kernachtig op de lezer overbrengen, vanuit hun kracht.”

De wereld om haar heen heeft intussen niet stilgestaan. Als actrice en toneeldocent merkt Neuville dat er in theaters en in de filmwereld een groot bewustzijn is ontstaan rond grenzen en grensoverschrijdend gedrag. Op toneelscholen zijn gedragscodes ingevoerd, er worden volop gesprekken en workshops georganiseerd.

“Dat kan ik alleen maar toejuichen”, zegt Neuville. “Tegelijk vang ik nog steeds verhalen op over toestanden tussen docenten en studenten – of tussen studenten onderling – waar stevig grenzen worden overschreden. Er is dus weliswaar een groter bewustzijn, maar dat wil niet zeggen dat het niet meer gebeurt. Ik hoop dat jonge mensen dankzij mijn boek eerder in hun leven leren om hun grenzen aan te geven. Maar dat neemt de verantwoordelijkheid van de persoon met autoriteit uiteraard niet weg.”

Persoonlijk is ze vooral blij dat haar gedachten, nu die eenmaal zwart op wit staan, helderheid hebben gekregen. En dat is niet het enige wat de roman haar heeft opgeleverd. “Met het schrijven van dit boek heb ik mijn stem gevonden, zo voelt dat echt”, zegt ze. “Daarom vloeide de tekst zo makkelijk mijn schrift in, denk ik. Die stem zat al heel lang te wachten: mag ík nu eindelijk eens?”

Zij., Maaike Neuville, uitgeverij De Bezige Bij, 176 pagina’s, € 21,99.

Lees ook:

Valt de man te herleiden tot een kloppend, pompend lid?

In dit #MeToo-tijdperk, waarin mannen aanhoudend negatief in het nieuws komen, ondervraagt schrijver en audiokunstenaar Rashif El Kaoui honderden mannen over hun geslachtelijke identiteit. In de eerste van tien afleveringen trekt hij rond met de vraag: Wanneer voelde jij je voor het eerst een man?