Aartsvaders op het toneel

Zijn forse baard, een overblijfsel van een vorige rol, heeft hij afgeschoren. Abraham spelen met een lange baard, dat vond Jack Wouterse te gemakkelijk. Nu zien acteurs, dansers en technici van het Noord Nederlands Toneel hem tussen de repetities door regelmatig in djellaba of alleen in onderbroek rondscharrelen. "In de voorstelling 'Salam' sta ik op gegeven moment in mijn onderbroek terwijl de anderen hun kleren aan hebben. Daar kan ik maar beter zo snel mogelijk aan wennen."

Helmert Woudenberg heeft dezelfde behoefte om buiten de zaal in zijn rol te blijven. Hij speelt de voorstelling 'Mozes' op sportschoenen, in spijkerbroek en hoodie met de letters JHWH op de rug, en met een ijsmuts op zijn hoofd. Die muts gaat niet af, zelfs niet tijdens het eten. Het is ook niet niks, je inleven in een aartsvader.

Twee indrukwekkende mannen, Wouterse en Woudenberg. Twee aartsvaders op het toneel, Abraham en Mozes. Is dat toeval?

Niet voor Woudenberg. Hij speelde al eens solo's over de hel, de hemel, Jezus en de zonen van Jacob. "Ik ben niet religieus opgevoed, maar mijn overgrootvader was een orthodox-christelijke lekenprediker. Al ben ik niet gelovig, het prediken zit in mijn bloed. Na een heel aantal bijbelse solo's werd me zelfs gevraagd of ik theologie had gestudeerd. Toen ben ik een tijdje andere solo's gaan maken: over Fortuyn, Hitler, mijn grootvader die in de oorlog een landverrader was. Maar altijd zocht ik een link met de actualiteit. En toen dacht ik op een gegeven moment: er zijn nu zo veel volksverhuizingen, ik ga eens naar Mozes kijken."

Voor Wouterse is de rol van Abraham minder voor de hand liggend. "Abraham, wat wist ik van Abraham? Vader Abraham, vijftig, mosterd, dat soort dingen. Ik ben katholiek opgevoed en herinner me een glas-in-loodbeeld van Abraham met een schaap. Maar hoe het precies zat? Je zit als kind natuurlijk niet zo op te letten. Maar toen legde regisseur Guy Weizman me uit dat Abraham de oorsprong is van het christendom, jodendom én van de islam. Het is een oerverhaal, dat maakt deze rol van aartsvader wel heel speciaal."

Wat kun je in deze tijd met zo'n oud verhaal beginnen? Beide voorstellingen gaan uit van dezelfde aanpak, die Woudenberg als volgt omschrijft: "Het bijbelverhaal is archaïsch, grootschalig en mythisch; ik vertel het tijdloos, kleinschalig en menselijk."

Bij 'Salam' zien we een klein familieverhaal over de man Abraham met zijn twee vrouwen Sara en Hagar en hun twee zonen die ruzie krijgen. Wouterse: "Maar het mooie van het verhaal is dat het natuurlijk gaat over onze wijken, onze speelpleintjes. Ik ben een enorme voorstander van samen spelen, of die kinderen nou zwart zijn of wit. Zodra je wij en zij zegt, ben je fout bezig. Maar de problemen tussen de wereldgodsdiensten zijn dus ooit begonnen bij die twee broertjes Isaak en Ismaël. Het is eigenlijk een universeel sprookje.

"Guy Weizman, die trouwens een Marokkaanse jood is, zei: 'ik ben het zo zat, die ruzie tussen moslims en christenen'. Zonder te weten hoe hij werkt, zei ik onmiddellijk: ik doe mee. Dit stuk is gewoon John Lennon: give peace a chance. Dat idealisme vind ik heel mooi."

Woestijn of offer

In de voorstelling 'Salam' (dat vrede betekent) staat de relatie tussen Abraham en zijn zonen centraal. Waarom luistert Abraham naar God als die hem opdraagt zijn ene zoon de woestijn in te sturen en de andere te offeren? En wie van de twee is de rechtmatige opvolger?

Op het toneel is het bij tijd en wijle behoorlijk druk, omdat er behalve zes acteurs, zes dansers mee doen. De speciaal voor de voorstelling gecomponeerde muziek wordt live gespeeld door zes musici van Asko/Schönbergs K(h)AOS.

Woudenberg speelt de voorstelling 'Mozes' in zijn eentje. Ook hij koos het verhaal van Mozes omdat het nog altijd heel relevant is. "In vluchtelingenverhalen wordt doorgaans niet zo goed uitgelegd hoe het is om je land te verlaten, je aan te passen aan een nieuwe cultuur en zelfs gedwongen te zijn om een nieuwe identiteit te ontlenen aan die nieuwe cultuur. In dit verhaal blijkt dat de meeste Israëlieten helemaal geen zin hadden om Egypte te verlaten en naar het beloofde land Kanaän te gaan. 'Wat zitten we hier met dat manna', zeggen ze. 'In Egypte hadden we van alles te eten.'"

Woudenberg speelt alle rollen zelf: die van Mozes, die van de Egyptische farao en zijn dochter en die van de Israëlieten. Mozes wordt gevonden in het beroemde biezen mandje, groeit op bij de faraodochter, wordt leider van de Israëlitische opstand en laat de tien plagen over Egypte neerdalen: kikkers, sprinkhanen, steekvliegen en uiteindelijk de dood van de eerstgeborene in ieders gezin. Dan leidt hij de uittocht uit Egypte en de zoektocht naar het beloofde land.

"De mensen zeggen tegen Mozes: wat heb je ons nou voorgespiegeld? Ze willen hier helemaal geen vluchtelingen. Dit is ons land niet. Twaalf verkenners gaan Kanaän in. Als ze terugkomen, zeggen ze: 'het is een geweldig land, maar niet voor ons. Wij komen hier niet aan de bak'. Een paar zeggen: 'Er is best met die mensen te praten'. Zij vestigen zich wel. Ik denk, hoop, dat je er niet omheen kunt om voortdurend aan het heden te denken. Zelf denk ik bij de farao aan de Syrische president Assad. Bij de plagen kun je aan het klimaat denken, aan tornado's en tsunami's. Dat hoor ik ook na afloop van het publiek."

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Zowel Abraham als Mozes kennen we in de kunstgeschiedenis als indrukwekkende mannen met imposante schouderpartijen en haardossen en wapperende mantels. Maar Woudenberg en Wouterse spelen beide aartsvaders introvert en zachtmoedig. Abraham twijfelt wat af, Mozes is rustig en zwijgzaam. Woudenberg: "Mozes heeft er helemaal geen zin in als God zich aan hem openbaart en tot leider bombardeert. Hij is een gewone veehouder, geen wijze, geleerde man.

"Zijn broer Aäron komt beter uit zijn woorden. Mozes is zwijgzaam. Hij moet de verbinding met God openhouden. Daarom wil hij niet verwikkeld raken in problemen in de buitenwereld of de vraag van het leiderschap. Hij is zo iemand als Krishna Murti, die ook geen verering wilde."

Stoeien

Wouterse is nog niet zo lang met zijn rol van Abraham bezig. "Ik ben er nog mee aan het stoeien, maar ik wil er een mooie, oude man van maken. Met zachtheid en humor in zich. Ook een beetje een ijdeltuit die zegt: ik ben wel de aartsvader, hè. Ik sta tussen allemaal jonge dansers vol leven te spelen, daar tegenover piept en kraakt het in Abrahams lichaam. Hij is iemand die terugkijkt en zich afvraagt of hij het goed heeft gedaan."

God

In beide voorstellingen wordt God opgevoerd. In 'Salam' gaat het er lang op een politiek correcte manier genderneutraal aan toe, maar aan het eind lijkt het er toch op dat God een vrouw is.

Bij Woudenberg is God een man, al was het maar omdat Woudenberg hem zelf speelt. Hij noemt hem consequent de Ene of de Enige. Geen oude vader op een troon of patriarchale dictator, maar een jonge, speelse god, benadrukt Woudenberg. Eentje die af en toe meer dan genoeg heeft van die klagende Israëlieten en dan tegen Mozes roept: 'Nu is het afgelopen met die ellendelingen. Ik rausch ze eraf en begin met jou opnieuw'. En dan moet Mozes bidden en smeken of hij met zijn hand over zijn hart wil strijken. Geen vriendelijke god. "Nee....," zegt Woudenberg aarzelend. "Maar ik begrijp hem ook wel. De Israëlieten zijn ook wel zeikerds en lafbekken. Ik sta toch wel aan de kant van God en Mozes."

Wouterse voert als Abraham ook gesprekken met God. Gek vindt hij dat niet, al gelooft hij zelf niet. "Iedereen bidt toch wel eens? Je wenst iets en dan zeg je: God, mag het alsjeblieft stoppen? Met God praten is makkelijker dan je denkt. Ik kan me dat wel goed voorstellen."

Ook Abrahams keuze om zijn kind te offeren, begrijpt hij ergens wel.

"Je kind offeren is het ultieme - ik moet er zelf niet aan denken. Maar het hoofdmotief van de voorstelling is Abrahams keuze om te geloven, zijn overgave. Als je ervoor kiest te geloven, moet je ook soms dingen doen die je niet snapt. Dat onvoorwaardelijke is ook griezelig."

Grote verhalen

Veel begrip voor geloof is er heden ten dage niet. Kennis van de bijbel evenmin. Is dit wel de goede tijd om je boodschap te verkondigen aan de hand van een bijbelverhaal?

Woudenberg doet het al jaren in zijn eentje, omdat hij andere acteurs niet meekreeg. "Terwijl metafysische verhalen volgens mij bij uitstek op het toneel horen. Toen ik een keer met het Nibelungenlied bezig was, zeiden collega's: 'dat is niets voor ons. En het verkoopt ook niet'. Toen ben ik het solo gaan doen en ik heb er een publiek mee opgebouwd. Maar ook nu was de reactie op Mozes: 'wordt het satire?' Mensen staan tegenwoordig ver van de bijbel af."

Wouterse is positiever. "Ik denk dat deze tijd juist dit soort grote verhalen nodig heeft. Dit bijbelverhaal is superactueel, ik kan me niets actuelers voorstellen nu de wereld in brand staat, met gekken als Trump aan de macht. Dit is het moment voor het oerverhaal, de bron van Koran en Bijbel. Hiermee kunnen we vertellen hoe we moeten samenleven. Ik kom helemaal vanuit Rotterdam naar Groningen, omdat ik geloof in dit verhaal.

"Wij vertellen dat verhaal met een cast met een Pool, Rus, Mexicaan, Kroaat, Belg enzovoorts. Muziek, dans, tekst, alles wordt ingezet om dit verhaal uit de Bijbel en de Koran te vertellen op een manier die niemand schoffeert. Ik hoop vooral dat het jongeren aan zal spreken. En ik hoop dat het ontroert, dat je snapt: ergens hebben ze allemaal gelijk. Maar ruzie, nee, doe dat niet."

Helmert Woudenberg speelt 'Mozes' vanaf vandaag in de Toneelschuur in Haarlem. Daarna gaat hij op tournee door het hele land. Info: www.toneelgroepjanvos.nl.

Noord Nederlands Toneel, Club Guy & Roni en Asko|Schönberg spelen 'Salam' (tekst: Fikry El Azzouzi) vanaf 10 maart in de Stadsschouwburg in Groningen. Daarna tournee door het hele land. Info: www.nnt.nl.