9/11 als slinks excuus

Plaats van handeling: een appartement in New York City. Tijd: 12 september 2001. Binnen zijn Abby (46) en Ben (31). Zij is minnares en werkgeefster van Ben. Hij heeft een gezin. Ze twisten over wat gaande is. Door een heimelijk rendez-vous voor werktijd, de ochtend van de dag ervoor, zijn ze aan de vliegtuiginslag in hun kantoor in een van de Twin Towers ontsnapt. Zij heeft zojuist van buiten een affiche met een vermiste jongeman meegenomen. Als zij het openvouwt, valt er gruis uit. Zijn mobiel rinkelt. Hij verstijft: als hij opneemt, weet zijn gezin dat hij nog leeft en is de kans verkeken op een nieuwe start met Abby.

Zomaar een scène uit ’Door ’t Stof’, de Nederlandse versie van ’The Mercy Seat’, het toneelstuk waarmee Neil LaBute amper een jaar na 11 september New York op stang joeg. Zonder pardon sloeg hij het sprookje van goed en kwaad aan gruzelementen, waarin de vliegtuigterroristen voor het kwaad stonden en de slachtoffers voor het goed. Alsof zo’n ramp iemand per definitie tot held zou maken, vond LaBute. Aan dat inzicht waren veel Amerikanen nog niet toe. Maar in The New Yorker werd het stuk een regelrecht meesterwerk genoemd.

Toneelschrijver en filmmaker Neil LaBute (1963) toont bij voorkeur de negatieve kanten van de mens, het liefst via conflicten tussen mannen en vrouwen. In 1997 brak hij door met de lowbudgetverfilming van ’In the Company of Men’, over twee kantoorpikken die uit botte verveling een doofstom meisje eerst verleiden en daarna meedogenloos dumpen.

De film had 25.000 dollar gekost en bracht bijna 3 miljoen op. Hier is het stuk door Noord Nederlands Toneel uitgebracht onder de titel ’Onder mannen’. De drie bewerkers/acteurs kregen er in 2001, heel uniek, gezamenlijk de toneelprijzen Arlecchino en Colombina voor toegekend.

Zo onthutsend als LaButes kijk op gebrek aan erbarmen daar werkte, zo sluw was zijn pen in ’The shape of things’, waarin een mooie kunststudente een dikke jongen slinks verleidt tot een complete remake, niet uit liefde, maar als studieproject. Het stuk werd in 2003 door Nationale Toneel als werkhuisproductie gespeeld, evenals ’Bash’ (2000, over mormonen die een moord plegen. LaBute, zelf mormoon destijds, werd sindsdien uit de kerk geweerd.

Op het moment worden hier twee stukken van hem gespeeld: ’Vet Varken’ (’Fat Pig’, 2004, over de sociale intolerantie omtrent extreem overgewicht, door de Vlaamse groep de Queeste, en ’Door ’t Stof’. De prikkelende en vaak controversiële vorm waarin LaBute actuele thema’s giet, maakt hem tot een steeds gewilder toneelauteur.

Als voorproefje van de voorstelling organiseerde Onafhankelijk Toneel een preview. Ria Marks (Abby) en Fabian Jansen (Ben) speelden bovengenoemde scène en lieten, twee weken voor de première, en passant al mooie dubbele bodems in hun karakter zien. Om de complexiteit en thematiek van het stuk in een breder kader te zetten, waren filosoof Ruud van Welten en psychologe Nienke Wijnants aanwezig.

Mogen Abby en Ben nog de illusie hebben dat ze alle vrijheid hebben om een keuze te maken, dan prikken beide deskundigen dat resoluut door. Of je nu links- of rechtsom redeneert, via Schopenhauer of het existentialisme of de Maslow-piramide (hiërarchische piramide van behoeftes), keuzevrijheid is een mythe. Zeker in deze situatie. Voor dit tweetal geldt niet meer de vanzelfsprekendheid van het mogen maken van een keuze, de situatie dwingt hen tot een keuze.

Aan de hand van het oeroude voorbeeld van een ezel tussen twee even grote stapels hooi, die van honger sterft omdat hij niet kan kiezen, noemt Wijnants dit de terreur van kiezen. Het uitdagende van het stuk is, volgens Welten, dat het ons door het verband met 11 september dwingt er op een andere manier over na te denken.

Volgens Wijnants, tevens onderzoekster van de zogenoemde quarterlifecrisis, is Ben typisch een geval van een dertiger in zo’n vervroegde midlifecrisis: hij heeft een mooie baan, is getrouwd, heeft een gezin en ook nog een minnares; hij heeft alles al en dan komt onvermijdelijk de vraag: wat nu? Sinds een jaar of zes gaan steeds vaker mensen van deze generatie te rade bij een loopbaanadviseur om een nieuwe draai aan hun leven te geven.

Fabian Jansen vindt dat erg Europees gedacht. Natuurlijk, zowat elke Amerikaan heeft een therapeut, maar Ben is een realist – die zou nooit naar een loopbaanadviseur gaan. Toegegeven, de leeftijd speelt in die zin wel degelijk een rol dat hij niet voor de geiligheid een jong grietje heeft genomen, maar gekozen heeft voor de oudere Abby, niet toevallig zijn werkgeefster. Ben heeft ambitie. En voor Abby is het een laatstekansrelatie. Met misschien nog een kindje, denkt regisseuse Mirjam Koen.

Heftig schudt het hoofd van Ria Marks van ’nee’, al meent zij dat én het stuk én de persoon van Abby een mengeling zijn van opportunisme en onvervulde verlangens.

Iedereen is het erover eens dat het dilemma van Abby en vooral Ben van morele aard is. Niet voor niks heeft LaBute voor een titel gekozen met een christelijke portee. Behalve de titel van een lied over een terdoodveroordeelde, die de elektrische stoel ’The Mercy Seat’ noemt – de zetel der barmhartigheid – omdat hij in de dood verlossing denkt te vinden, is het ook een verwijzing naar de zetel van Christus, waarin deze het Laatste Oordeel over de mensen zal uitspreken.

Fabian Jansen, die het initiatief nam tot deze productie en het stuk tevens vertaalde, zocht naar een equivalent met ook zo’n bijbelse onderstroom. ’Door ’t Stof’ verwijst naar het puinstof dat New York toen bedolf – op het oorspronkelijke titelblad was ’The Mercy Seat’ met een vinger in een laagje stof geschreven ­ maar ook naar de weinig verheffende gang van beide minnaars in het verlengde van de paradijsvloek: stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren.

LaBute signaleerde als een van de eersten dat misbruik kon worden gemaakt van de situatie. Zie alleen al de verzekeringsfraude. Dat maakt, meent regisseuse Koen, zijn stuk met zijn erg cynische, erg New Yorkse stijl van praten zo interessant en herkenbaar: „Deze mensen zijn zeer egocentrisch, totáál geen helden.”