1985-scenarist Willem Wallyn: De angst voor de Bende van Nijvel zit in het Belgische DNA

Willem Wallyn schreef het scenario van de dramaserie 1985, over de duistere periode van de jaren tachtig in België. ‘Ik denk dat we allemaal in staat zijn tot het kwade.’

Op jonge leeftijd raakte de Belgische Willem Wallyn gefascineerd door het kwaad in de mens. Als vijftienjarig jongetje, vervalst paspoort op zak, zag hij in een Brusselse cinema de horrorklassieker The Exorcist waar ‘het kwade bezit nam van het goede’. Wallyn gelooft niet in absolute slechtheid, zegt hij aan de bar in een Brusselse koffiezaak, niet ver van de filmacademie waar hij van zijn vader niet mocht studeren, maar waar hij nu het vak scenarioschrijven geeft. “Iedereen heeft een goede en een slechte kant. Het is een samenloop van keuzes, toevalligheden en vrienden die bepalen aan welke kant je belandt.”

Het thema van het kwaad en de vraag wat dat precies is, staan centraal in het werk van Wallyn (62), zowel nu als scenarist als eerder in zijn vorige carrière als advocaat. Na een studie rechten – de wens van zijn vader – werkte hij als stagiair-advocaat mee aan de voorbereiding van een Kamercommissie over de Bende van Nijvel. Die achtergrond kon hij gebruiken voor zijn jongste project, de achtdelige dramaserie 1985 over de duistere jaren tachtig. De Bende van Nijvel pleegde toen een reeks gewelddadige misdaden waarbij in totaal 28 doden vielen.

Geconfronteerd met nietsontziend geweld

De serie volgt drie twintigers die opgroeien in Brussel, waar de dreiging van terreur, onder meer door de Bende van Nijvel, continue aanwezig is. Vicky gaat rechten studeren aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB), haar broer Franky en zijn beste vriend Marc worden aspirant-rijkswachters (politieagent). Alle drie krijgen ze op hun eigen manier te maken met de Bende van Nijvel. Vicky zet zich er tegen af, Marc vecht er tegen en Franky raakt er zelf in verstrikt. De serie werd eerder dit jaar in België uitgezonden en met lof ontvangen, en is eind deze maand te zien bij NPO3.

In de eerste aflevering wordt de kijker meteen geconfronteerd met nietsontziend geweld. Het is oktober 1981, rond middernacht. Er wordt herhaaldelijk aangebeld bij het huis van majoor Herman Vernaillen. Hij knipt het licht aan, loopt voorzichtig naar de deur, gevolgd door zijn echtgenote. Plotseling doorboort een zee van kogels de voordeur en de ramen. Vernaillen draait zich om. Hij duikt op zijn vrouw, die is geraakt in haar buik, haar arm en been. De twee blijven liggen in de gang, terwijl het schieten blijft doorgaan.

Dan wordt het beeld zwart. In witte letters verschijnt een tekst, gevolgd door archiefbeelden. Dit was geen fictie, deze aanslag heeft destijds werkelijk plaatsgevonden. Mogelijk was het een vergelding. Door toedoen van de echte Vernaillen was een invloedrijke rijkswachtcommandant veroordeeld voor drugshandel en ontslagen. Vernaillen beschouwt zichzelf als het allereerste slachtoffer van de Bende van Nijvel, zei hij eens tegen weekblad Humo.

U vermengt in het scenario van 1985 feiten en fictie. In hoeverre is het verhaal op waarheid berust?

“Alle feiten – de overvallen, de aanslagen, de diefstallen – zijn juist. De mensen die toen een rol speelden, heb ik dialogen in de mond gelegd. Ik heb veel gepraat met getuigen van destijds, maar het blijft fictie. Slachtoffers hebben de behoefte aan een verklaring die logisch is, maar de daders hadden geen ander doel dan het zaaien van terreur. Dan past logica niet. De slachtoffers waren op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. Dat is moeilijk om te aanvaarden, ik zou het ook niet kunnen.”

De Bende van Nijvel was vooral berucht vanwege de bloedige roofovervallen op Delhaize-supermarkten. Ze maakten gebruik van de complexe Belgische staatsinrichting door aan beide kanten van de taalgrens aanslagen te plegen. Er deden verhalen de ronde dat de bende politieke motieven had en op hoog niveau werd beschermd, maar daar is geen officieel bewijs voor gevonden. De daders werden nooit gepakt en de motieven zijn nooit bekend geworden.

In hoeverre is de Bende van Nijvel een nationaal trauma voor België?

“Het heeft zijn eigen mythologie gekregen. De terreur verspreidde zich over meerdere jaren en op veel verschillende plekken, dat spreekt tot de verbeelding. Supermarkten werden op een verschrikkelijk brute manier overvallen. Er kwamen een paar gemaskerde mannen binnen, ze schoten op alles en iedereen, en vertrokken met een kleine buit. Hier twee doden, daar vier doden. Niemand wist uit welke hoek het kwam. Het gevoel leefde dat overal op elk ogenblik iets kon gebeuren. Die collectieve angst zit diep in het DNA van België. Het is nog altijd een open wond.”

In de jaren tachtig was je een twintiger en student in Brussel. Er was de internationale dreiging van een kernoorlog met Rusland en de binnenlandse dreiging van de Bende van Nijvel. Dat lijkt me een angstige tijd.

“Toch heb ik het niet zo ervaren. Ik was vooral bezig met feesten en radio maken. De wereld stond in brand, maar de wereld lag ook aan mijn voeten. Ik pakte bijvoorbeeld met vrienden de auto om naar Boedapest te rijden en daar te feesten. Gewoon, omdat het kon. Dat gevoel gaf die donkere periode een romantische uitwerking.”

Ook al is het ruim veertig jaar geleden dat de Bende van Nijvel actief was, België lijkt er nog altijd door geobsedeerd. Nog steeds duiken er nieuwe feiten op die dan meteen de voorpagina’s van de Belgische kranten halen. In de week dat de serie werd uitgezonden in België, werd in Thailand een verdachte in de zaak gearresteerd: ex-rijkswachter Robert Beijer. Hij wordt geregeld genoemd als mogelijk lid van de Bende van Nijvel, maar is daarvoor nooit officieel in verdenking gesteld.

Waarom denk je dat de zaak nooit is opgelost?

“Er waren meerdere politiediensten bij betrokken die elkaar tegenwerkten. De daders speelden verschillende arrondissementen tegen elkaar uit door zich te verspreiden. Het ene arrondissement vertrouwde het andere niet. Dat wisten de daders heel goed, daarom pleegden ze aanslagen op zo veel plekken. Het onderzoek kwam moeilijk op gang en was inefficiënt. Ik denk dat het nooit helemaal wordt opgelost.”

Toch worden er inspanningen gedaan om de waarheid boven tafel te krijgen. Het Bende-dossier verjaart in 2025, maar de federale regering probeert dat tegen te houden door de wet aan te passen.

“De overheid kan beter toegeven dat ze heeft gefaald en daar excuses voor aanbieden. Neem een voorbeeld aan Frankrijk. Ik las onlangs een boek over het proces rondom de aanslagen van 2015 in Parijs. De slachtoffers kregen een groot proces en ruime compensatie. Zo liet de Franse overheid zien: we horen jullie en we helpen jullie. Dat moeten we in België ook doen.”

Hoewel 1985 in de eerste plaats een Belgisch verhaal is, gaat de serie ook vooral over de ambivalente relatie tussen goed en kwaad. Franky is een kwetsbare, beïnvloedbare jongen met een enorme drang om gezien te worden. Is dat een excuus om je te laten verleiden tot ‘het kwade’? Marc raakt geobsedeerd door de Bende van Nijvel en allerlei theorieën over hun motieven. Hij wil de daders oppakken ten koste van alles, en verliest zichzelf daarin compleet. Is dat dan het juiste? Het zijn dat soort vragen die de serie opwerpt en die het een universeel en urgent verhaal maken.

Marc en Franky beginnen op hetzelfde punt, maar hun levens gaan uiteindelijk in totaal verschillende richtingen. Wat wilde je met de serie zeggen over ‘het kwaad’?

“Ik wil mensen laten zien dat de scheidingslijn tussen goed en kwaad soms dun is. Toen ik strafrechten studeerde heb ik zware criminelen tegenover me gehad, en zelfs zij hadden niet het gevoel dat ze een slecht mens waren. Ik denk dat we allemaal in staat zijn tot het kwade.”

‘1985’ is een productie van het Nederlandse Eyeworks en de Vlaamse VRT en de Waalse RTBF. De achtdelige dramaserie wordt vanaf 27 april uitgezonden op NPO3.

Lees ook:

Mogelijk lid van de moorddadige Bende van Nijvel gearresteerd

Een Belgische ex-politieman is aangehouden in Thailand. De man was mogelijk betrokken bij de beruchte Bende van Nijvel, die in de jaren tachtig een reeks moorden pleegde.