Zuid-Afrika wil niet kiezen tussen Oekraïne en Rusland

Wanneer Russische troepen zich op 22 februari 2022 aan de grens met Oekraïne opmaken voor een invasie, roept het Zuid-Afrikaanse ministerie van buitenlandse zaken zowel de Russische als de Oekraïense regering op tot een vreedzame dialoog. Twee dagen later, de eerste raketten zijn afgeschoten, vult het ministerie zijn verklaring aan met een oproep aan Poetin om zijn troepen terug te trekken. Maar terwijl regeringen wereldwijd zich haasten om de agressor in het conflict aan te wijzen, brandt Zuid-Afrika zich niet aan de schuldvraag. In de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties onthoudt Zuid-Afrika zich van stemming.

Eén jaar later, meer dan zevenduizend burgerdoden en heel wat economische sancties verder, is Zuid-Afrika nog altijd neutraal. Ten grondslag aan die onpartijdigheid ligt een groot economisch belang en een vriendschap die decennia teruggaat.

De renovatie van een instortend energienet

Vorige week kreeg de Zuid-Afrikaanse regering onafhankelijk van elkaar bezoek van drie buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders, en niet de minsten. Op maandag kwam minister van buitenlandse zaken ­Sergej Lavrov van Rusland op bezoek, twee dagen later gevolgd door Janet Yellen (de Amerikaanse minister van financiën). Buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell van de Europese Unie was er vrijdag. De drie spraken over de levering van citrusvruchten, over energieproblemen. En over oorlog.

Minister Lavrov was na afloop van zijn bezoek tevreden met het ‘onafhankelijke en evenwichtige’ standpunt van Pretoria in het Oekraïne-conflict, maar minister Yellen was minder goed gestemd.

Ze waarschuwde voor consequenties, mocht Pretoria de sancties die Washington heeft ingesteld tegen Poetin c.s. tegenwerken. Russische schepen zijn vooralsnog welkom in Zuid-Afrikaanse havens en voor bevroren banktegoeden hoeven Russische rekeninghouders niet bang te zijn. Voor Pretoria staat er wat op het spel, namelijk een miljardeninvestering in het Zuid-Afrikaanse energienet die vorig jaar werd toegezegd door president Biden. Dat geld is hard nodig om het instortende energienet te renoveren.

Het rondje Afrika van Lavrov en Yellen – ze deden meerdere landen op het continent aan – vond plaats aan de vooravond van een gezamenlijke militaire oefening van de Zuid-Afrikaanse, Russische en Chinese marine. Deze tien dagen durende operatie voor de oostkust van het continent is het vervolg op een soortgelijke operatie in 2019, waar ook Brazilië en India aan meededen.

Zuid-Afrika wordt vanwege de geplande exercitie beschuldigd van loyaliteit aan Rusland, maar de minister van defensie noemt die beschuldiging onzin. De krijgsmacht houdt wel vaker gezamenlijke oefeningen, aldus Thandi Modise – onlangs nog met het Verenigd Koninkrijk, Nigeria, Ivoorkust, Ghana en de Verenigde Staten. “Er ontstond geen ophef over die oefeningen, zelfs niet over die met de Verenigde Staten [vorig jaar juli, red.], die veel langer duurde [twee weken, red.].”

Een tegenhanger van de G7

Zuid-Afrika is een essentiële bondgenoot van zowel het Westen als van Rusland. De derde economie van het continent is een belangrijke stem binnen de Afrikaanse Unie en dit jaar voorzitter van Brics, een samenwerkingsverband tussen de opkomende economieën Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. Het blok beslaat 42 procent van de wereldbevolking en wordt wel beschouwd als tegenhanger van de G7.

Buitenlandminister Pandor is voorstander van uitbreiding van Brics, en zei daarover eerder deze maand: “De wereld is zorgwekkend aan het veranderen. Landen zoeken wereldwijd naar gelijkgestemde bondgenoten. Veel landen kunnen zich vinden in de koers van Brics en willen die volgen.” Hierin lijkt de voornaamste verklaring voor de onpartijdigheid van Zuid-Afrika besloten: een stem voor de VS en tegen Rusland betekent isolatie van belangrijke handelspartners en afhankelijkheid van Washington en Brussel.

Volgens berekeningen van Bloomberg was China in 2021 de grootste handelspartner van Zuid-Afrika naar handelsvolume (53,1 miljard dollar), gevolgd door de VS (22,7 miljard dollar) en Duitsland (20,2 miljard dollar). De handel met Rusland was slechts 1,5 miljard dollar waard. De band tussen Moskou en Pretoria is niet zozeer economisch als wel politiek van aard, en gaat terug tot de Koude Oorlog.

Aluminiumbaron Viktor Vekselberg

Toen de Amerikanen de apartheidsregering in Zuid-Afrika nog beschouwden als een noodzakelijk blok tegen het communisme op het Afrikaanse continent, steunden de Sovjets de anti-apartheidsbeweging met geld en wapens. De beweging werd geleid door het Afrikaanse Nationaal Congres (ANC), een politieke beweging die militante acties tegen de eigen regering uitvoerde, en in 1988 door de VS op een terrorismelijst werd gezet. Pas in 2008 werd het ANC weer van die lijst geschrapt.

Sinds de apartheid is afgeschaft regeert het ANC Zuid-Afrika onafgebroken. Tegelijkertijd wordt de partij gestut door flinke Russische giften. In het eerste kwartaal van 2021 registreerde de partij één flinke donatie aan de kas, afkomstig van een Zuid-Afrikaans mijnbouwbedrijf in handen van de Russische aluminiumbaron Viktor Vekselberg. Vekselberg schonk het ANC dat kwartaal 10 miljoen rand (omgerekend een half miljoen euro).

President Cyril Ramaphosa zit, kortom, klem tussen partijbelang en economisch belang en blijft vooralsnog van twee walletjes eten.

De Zuid-Afrikaanse bevolking lijkt intussen anders tegen het Oekraïne-dilemma aan te kijken dan de ANC-regering. Volgens een enquête onder 3200 geregistreerde kiezers, uitgevoerd door denktank Social Research Foundation, zou ruim een derde van de Zuid-Afrikanen graag in de VS wonen en werken, en slechts een fractie in Rusland of China.

Lees ook:

ANC-leider Cyril Ramaphosa heeft een slag gewonnen, maar de oorlog in zijn partij is nog niet voorbij

Wil het ANC nog wel door met zijn partijleider, president Cyril Ramaphosa? Vooralsnog is het antwoord ja. Maar de partij die Zuid-Afrika sinds 1994 onafgebroken regeert, staat voor een dilemma.

Sergej Lavrov gaat op tournee door Afrika en kan in Egypte rekenen op een warm onthaal

Zondag kwam de Russische minister van buitenlandse zaken aan in Egypte. Het is de aftrap van een charmeoffensief langs verschillende Afrikaanse landen.