Het Russische klimaatbeleid kenmerkte zich lange tijd door ontkenning. Maar het tij lijkt langzaam te keren in Moskou. Klimaatactivist Arsjak Makitsjan gelooft niet in de goede bedoelingen van Poetin.
“Misschien is klimaatverandering helemaal niet zo slecht in zo’n koud land als het onze”, merkte de Russische president Vladimir Poetin in 2003 gekscherend op, nadat het Kremlin weigerde het Kyoto-klimaatprotocol te ondertekenen. “Twee tot drie graden erbij zou geen kwaad kunnen: dan geven we minder uit aan bontjassen en zal de graanoogst toenemen.”
Vijftien jaar later, in 2018, deed Poetin daar nog een pseudowetenschappelijk schepje bovenop toen hij stelde dat klimaatverandering te danken is aan “kosmische veranderingen en onzichtbare bewegingen in het heelal”.
De uitspraken waren lange tijd illustratief voor de Russische klimaatpolitiek die zich kenmerkte door ontkenning. Op een paar kleinschalige projecten na gebeurde er nagenoeg niets. Hoewel Rusland een enorm potentieel heeft voor het gebruik van water-, wind- en zonne-energie, namen die duurzame energiesoorten in 2020 bijvoorbeeld maar 0,32 procent van het stroomnet voor hun rekening.
30 procent minder uitstoot
Desalniettemin bleek Rusland wel in staat om de afspraken van het klimaatakkoord van Parijs na te komen: in 2030 ligt de Russische uitstoot ruim dertig procent onder het niveau van 1990. Maar volgens critici berust dat resultaat eerder op historisch toeval dan op doelbewust beleid. Zij wijzen erop dat de economische crisis die volgde op de val van de Sovjet-Unie in 1991 ervoor zorgde dat onder meer de vleesconsumptie en de rol van de zware industrie in Rusland spectaculair afnam.
Bovendien is het onmetelijke Russische territorium bezaaid met uitgestrekte bossen en moerassen die enorme hoeveelheden broeikasgassen absorberen die de netto-uitstoot drukken. Die twee factoren samen creëren de paradoxale situatie waarbij Rusland de komende negen jaar zijn uitstoot op kan voeren zónder de belofte van Parijs te verbreken.
Grote vervuiler
Zodoende verbloemt Moskou de klimatologische werkelijkheid, klinkt het uit de hoek van de klimaatactivisten. Om dat argument te ondersteunen, volstaat een blik op de cijfers. Rusland is na China, de VS en India de grootste vervuiler op aarde. In 2019 pompte het land nog 2,12 miljard ton CO2 de lucht in.
Daarnaast geldt Rusland nog altijd als de grootste exporteur van fossiele brandstoffen ter wereld. Van de totale export namen olie en gas in 2019 ruim zestig procent voor hun rekening. Of in harde cijfers: van de 407 miljard dollar die de totale export de Russische staatskas in 2019 opleverde, was 244 miljard te danken aan olie en gas.
Smeltende permafrost
De afgelopen jaren heeft Rusland te maken met een groot aantal natuurrampen die volgens klimaatwetenschappers door klimaatverandering worden veroorzaakt: overstromingen in de Kaukasus, smeltende permafrost in het Arctisch gebied, bosbranden in Siberië en woestijnvorming in Centraal-Rusland. De klimaatcrisis raakt Rusland hard.
Het noopt het Kremlin zijn visie op het klimaat te herzien, zo bleek op 13 oktober toen Poetin vriend en vijand verbaasde tijdens een energieforum in Moskou waar hij aankondigde dat Rusland per 2060 geheel koolstofneutraal moet zijn. In lijn met die ambitie presenteerde Moskou vlak daarvoor al een nieuwe ‘decarboniserings-strategie’. In die strategie staat onder andere dat Rusland per 2050 zijn CO2-uitstoot met 79 procent wil terugdringen ten opzichte van de huidige niveaus.
Het beleidsstuk omvat onder meer plannen om het aandeel kolengestookte elektriciteitscentrales te verkleinen. Daarnaast moet er meer worden gedaan aan de bestrijding van bosbranden en het aanplanten van nieuwe bossen om de koolstofopname van de taiga te behouden en komt er een strenge emissieregistratieplicht voor de industrie.
Nieuwe retoriek
Ook de retoriek die de politieke elite bezigt, sloeg om. Zo benadrukte Poetin tijdens een discussieforum in Moskou in oktober 2020 dat de mens wel degelijk een rol heeft in klimaatverandering en dat het probleem “echte acties en veel meer aandacht vereist”. Vorige maand deed hij hetzelfde door op een congres in de hoofdstad ruimschoots aandacht te besteden aan de noodzaak van een groene transitie.
Was hier sprake van een nieuwe, groene Poetin? Klimaatactivisten stellen dat Moskou zich voornamelijk laat leiden door economische belangen en dat het Kremlin met de groene agenda zijn imago wil opvijzelen. Of zoals de nieuwe klimaatstrategie het enigszins eufemistisch verwoordt: enige mate van vergroening van de economie is nodig om buitenlandse investeringen aan te blijven trekken.
Groene dekmantel voor olie- en gasverkoop
Zeker nu de belangrijkste handelspartners van Rusland een koolstofneutrale toekomst voor ogen hebben, hoort het Kremlin het economische skelet van olie- en gasleidingen kraken. Zo zorgen de plannen van de EU over een CO2-belasting tot onrust. Met die invoerheffing wil Brussel hindernissen opwerpen voor importproducten van buiten Europa die met te veel CO2-uitstoot zijn gemaakt. Russische staatsbedrijven met een grote Europese afzetmarkt zoals Gazprom en Rosneft vrezen voor hun handel.
De groene plannen zouden volgens criticasters daarom vooral dienen als dekmantel om toch nog zoveel mogelijk olie en gas te verkopen. Daarbij wijzen zij onder meer op een ander beleidsstuk, de ‘Energiestrategie 2035’, waarin valt te lezen dat Moskou tot 2035 de gasproductie met vijftig procent wil verhogen en dat ook de productie van kolen tot die tijd juist toeneemt. Het staat haaks op de Russische duurzame toekomst zoals Poetin die de laatste tijd schetst. En dus blijft het devies onder critici: eerst zien dan geloven.
‘Onmogelijk om een klimaatbeweging in Rusland op te richten’
Arsjak Makitsjan, klimaatactivist uit Rusland, blijft protesteren voor een beter klimaatbeleid. Hij is aanwezig bij de klimaattop in Glasgow om zich uit te spreken over de situatie in Rusland.
Niet zo lang geleden was Arsjak Makitsjan nog een bevlogen violist. Zwoegend op moeilijkste stukken, bracht hij de dagen door. Maar na zijn studie aan het prestigieuze conservatorium van Moskou koos hij voor een opmerkelijke carrièreswitch. Makitsjan liet de strijkstok thuis en besloot de straat op te gaan om te protesteren tegen de klimaatcrisis.
Er zijn veel goede violisten in Rusland, maar weinig Russische klimaatactivisten, zo dacht hij. Inmiddels heeft Makitsjan de Russische tak van Fridays for Future opgericht, de beweging die ooit begon met Greta Thunbergs schoolstaking en nu in meer dan 150 landen actief is.
Rusland ervaart de effecten van de klimaatcrisis als geen ander. Op dit moment warmt het land 2,8 keer sneller op dan de rest van de wereld. De Nogai-steppe in Dagestan verandert langzaam in een woestijn en bosbranden in Jakoetië verwoestten deze zomer nog een gebied ter grootte van de Amerikaanse staat Florida. Ook de permafrost in de noordelijke regio’s smelt, waardoor methaan vrijkomt en de funderingen van huizen het begeven. De bewoners zien de grond letterlijk onder hun voeten vandaan zakken.
Eenmansprotesten
Makitsjan probeert deze problemen onder de aandacht te krijgen. De 27-jarige activist verwierf de afgelopen jaren enige bekendheid met zijn eenmansprotesten: elke vrijdag protesteerde hij moederziel alleen op het Poesjkin-plein in Moskou met een kartonnen bord in de hand. Het eenmansprotest is de enige vorm van protest waarvoor je geen vergunning nodig hebt. Toch werd Makitsjan vaak staande gehouden door de politie en soms werd hij ook opgepakt. In 2019 kreeg hij een gevangenisstraf van zes dagen opgelegd.
Ondanks het feit dat vele Russen de directe gevolgen van de klimaatcrisis ondervinden, blijkt uit een opiniepeiling van marktonderzoeksbedrijf Ipsos uit april 2020 dat slechts 13 procent van de Russen de klimaatcrisis beschouwt als het meest urgente probleem van onze tijd. En slechts 55 procent erkent dat klimaatverandering een gevolg van menselijk toedoen is. Makitsjan ziet daar geen probleem in: ‘mensen weten vaak niet dat er een alternatief voor kolen, olie en gas is. En misschien zijn er op dit moment wel belangrijkere problemen voor vele Russen: velen zijn bezig met overleven. Het gaat er niet om dat we die mensen moeten overtuigen. Het gaat om het geven van hoop en oplossingen.”
Pandemie als smoes om protesten te verbieden
Tijdens de corona-pandemie is het nog lastiger geworden om te protesteren, vertelt Makitsjan. De eenmansprotesten kunnen bijna niet meer; in de zomer van 2020 werd hij twee keer gearresteerd toen hij in zijn eentje aan het protesteren was. “Het Kremlin gebruikt de pandemie als een smoes om alle vormen van protest te verbieden.”
Voor de pandemie organiseerde Makitsjan ook estafetteprotesten, waarbij jongeren in een rij stonden en één voor één naar voren kwamen om een bord met daarop ‘klimaatstaking’ in hun handen te houden. “Dit was gevaarlijk”, zegt Makitsjan, “want als twee mensen naast elkaar waren gaan staan met een bord, hadden we de regels al overtreden.”
En er zijn meer dingen veranderd. In februari werden drie studenten van de universiteit in Astrachan geschorst wegens het bijwonen van protesten voor de vrijlating van oppositieleider Aleksej Navalny. De boodschap is duidelijk: activisme kan je je opleiding kosten. Daarom ziet Makitsjan dat leden van zijn klimaatbeweging zich aarzelend opstellen: “Studenten zijn bang om te protesteren en dat is begrijpelijk: als activist zet je alles op het spel. Het hangt ervan af hoe betrokken je bent. Maar als je elke vrijdag protesteert, loop je gevaar.”
Makitsjan is aanwezig bij COP26, de klimaattop in Glasgow, twee jaar geleden woonde hij ook COP25 bij in Madrid. “COP25 was een ramp, maar toen hadden we nog hoop dat we een klimaatbeweging in Rusland konden oprichten”, vertelt hij. “Nu veel leden van de oppositie naar het buitenland zijn gevlucht en de onafhankelijke media alleen met moeite hun werk kunnen uitoefenen, is het oprichten van een klimaatbeweging voor ons onmogelijk geworden.”
Makitsjan doelt op de restricties die sinds april dit jaar aan steeds meer mediakanalen wordt opgelegd. Onder andere Meduza, Novaya Gazeta en Mediazona zijn uitgeroepen tot ‘buitenlands agent’. Hierdoor moeten zij elk artikel op hun website beginnen met een saaie mededeling van 24 woorden, waarin zij bevestigen een ‘buitenlands agent’ te zijn. Volgens Makitsjan heeft die verandering ook grote gevolgen voor zijn beweging. “Klimaatactivisten hebben de onafhankelijke media nodig. Als zij niet berichten over de klimaatcrisis, praat niemand er meer over.”
President Vladimir Poetin is niet aanwezig bij de klimaatconferentie in Glasgow, maar Makitsjan denkt dat de conferentie niets aan de situatie in Rusland zal veranderen, met of zonder Poetin. “Onze taak ligt in Rusland.” Fossiele brandstoffen bedragen meer dan 60 procent van de Russische export. “Als daar niets aan verandert, kan Rusland niet verduurzamen. Ik ga naar COP26 om me uit te spreken over de situatie in Rusland, wacht op de reactie van de regering en dan ga ik verder met mijn activisme.”
Lees ook:
Wat kan China, het meest vervuilende land ter wereld, beloven op de klimaattop?
China is het meest vervuilende land ter wereld, maar wil graag vergroenen. Toch moet de economie ook blijven draaien. Wat kan het land beloven op de komende milieutop in Glasgow?
Milieuactivisten nemen het op tegen Erdogans bouwwoede: ‘Wij houden van bomen, zij van beton’
Turkije heeft van oudsher een betrekkelijk kleine milieubeweging, maar het bewustzijn lijkt te groeien. ‘Wij houden van bomen en zij van beton.’
De Russische activist Violetta Groedina kent geen angst
Onbevreesd en vastberaden: hoe een onbekende oppositie-activist uitgroeide tot een symbool van het vijandige politieke klimaat in Rusland.
