Wel of niet meewerken aan een tweede Moria? Een onmogelijk dilemma voor hulpverleners

Het duurde nog geen dag, en de eerste foto’s van toiletten vol poep en braaksel kwamen al naar buiten. “Het is smerig, ik gebruik ze zo min mogelijk”, appt de negentienjarige Somaliër Ukash Abdi Ali vanuit het nieuwe, tijdelijke opvangkamp op Lesbos. “Douches zijn er niet. We krijgen twee flessen water per dag om van te drinken en te wassen. Er zijn watertanks, maar die zijn ver voor het eind van de dag leeg.”

Eén keer per dag wordt een karige maaltijd uitgedeeld. Ali stuurt een foto van een pan en een oventje. “Dat hebben we gekocht om zelf mee te kunnen koken. Maar er is niet genoeg elektriciteit.”

Nadat brand het beruchte kamp bij het dorp Moria twee weken terug volledig in de as had gelegd, zette het Griekse leger pijlsnel een nieuw, in principe tijdelijk tentenkamp neer op een terrein langs de weg naar de hoofdstad Mytilini. Behendig omzeilden de militairen boze eilandbewoners door het gebied af te zetten en de tenten per helikopter aan te voeren. Inmiddels herbergen meer dan duizend tenten zo’n 10.000 vluchtelingen, nadat ze bijna een week op straat gezeten hadden.

Heel goed dat de Griekse overheid zo rap heeft gehandeld, vindt Caroline Willemen, coördinator van Artsen zonder Grenzen (AzG) op Lesbos. “Na de brand was er heel snel een oplossing voor de korte termijn nodig. Maar de vrees is nu dat dit helemaal niet alleen voor de korte termijn is. Ik ben bang dat we alle problemen die we in Moria zagen ook hier gaan zien.”

Dat zit zo: als het aan de Griekse regering ligt, komt er een nieuw permanent onderkomen, op een nog te bepalen plek elders op Lesbos. Het management daarvan moet deels bij de EU komen te liggen. Maar de Europese Commissie en andere lidstaten staan niet te springen en houden zich vooralsnog op de vlakte. En de bewoners van Lesbos hebben, gesteund door burgemeesters en gemeenteraden, al duidelijk gemaakt alles te zullen doen om een nieuwe opvang op hun eiland te voorkomen. Hét recept voor ellenlang getouwtrek en geruzie. Het is een veeg teken dat de Griekse overheid de locatie, een voormalige legerschietbaan op een zanderig en winderig schiereilandje, vijf jaar heeft gehuurd. De kans is groot dat de asielzoekers daar in de tenten van hun steeds minder tijdelijke kamp aan zee blijven zitten tot hun lange procedure is afgerond. Net als in Moria dus, maar dan onder nog slechtere omstandigheden.

Om te beginnen, als het gaat waaien of regenen. “De tenten staan heel los op de grond. Sommige hebben niet eens een zeil. Wat als de herfst en winter invallen? Niet voor niets is dat stuk land onbewoond”, zegt Willemen. “Daarnaast staan de tenten veel te dicht op elkaar. De alleenreizende mannen zitten met 100 tot 150 per stuk in megatenten.” Bovendien verblijven 500 mensen midden in het kamp in quarantaine vanwege 240 coronabesmettingen, achter prikkeldraad. Bewoners kunnen nu tot acht uur ’s avonds naar buiten, maar de Griekse regering laat niet na te benadrukken dat ze hun bewegingsvrijheid het liefst beperkt.

Er is zo weinig fantasie voor nodig om te veronderstellen dat ook in het nieuwe kamp overbelast en smerig sanitair, vechtpartijen, het lastigvallen van vrouwen en kinderen, en algehele uitzichtloosheid de dagelijkse praktijk worden. Precies de zaken waarvoor Artsen zonder Grenzen de medische en psychische gevolgen van Moria behandelde, in een kliniekje net buiten de poort.

AzG heeft altijd geweigerd om vanuit Moria te werken, uit protest tegen het kamp, de onmenselijke omstandigheden en de uitzichtloosheid waarin bewoners verkeren, vanwege de oneindig lange asielprocedures. “Het is moeilijk te geloven dat dat alleen maar komt door Griekse onkunde. Het is politieke onwil. Van Europa, om die mensen op te nemen. En van de Griekse regering, om fatsoenlijke opvang te bouwen.”

Afweging

Ze ziet haar punt bevestigd door het snelle handelen van Griekenland én Europa na de brand. “Ineens was het mogelijk de volgende dag al een nieuw kamp neer te zetten, provisorisch, maar toch. Ineens konden alle alleenreizende minderjarigen naar het vasteland. Ineens wilden sommige Europese landen er wel wat opnemen. Een paar honderd. Maar we zitten hier met 12.000 vluchtelingen die weer in volstrekt ontoereikende voorzieningen terecht zijn gekomen.”

Voorlopig haalt AzG patiënten bij het nieuwe kamp op om ze te behandelen in de kliniek tegenover Moria, die gespaard is gebleven bij de brand. De organisatie gaat op zoek naar nieuwe werkruimte dichter bij het nieuwe kamp. Maar ze blijft erbuiten, om te onderstrepen: wij werken hier niet aan mee.

Dat geldt nu ook voor Stichting Bootvluchteling. Die werkte de afgelopen jaren wél in kamp Moria met onder meer een team doktoren en psychologen. Spoedgevallen als paniekaanvallen en verwondingen kwamen ’s avonds bij de vrijwilligersorganisatie terecht. Haar dokterspost, community centre en schooltje zijn in de brand verloren gegaan. De medewerkers verleenden de uren en dagen daarna zo goed en zo kwaad als dat kon hulp op straat vanuit de auto. Maar in het nieuwe kamp gaan ze niet werken, heeft de stichting na lang intern beraad besloten. De afweging was een lastige. “We hebben dankzij onze tijd in het afgebrande kamp goede contacten met de overheid en alle organisaties die daar werkten, maar we zijn ook heel erg tegen een tweede Moria”, zegt coördinator Karin Arendsen. “En alles wijst erop dat het dat wel wordt. Vandaag zei een Griek nog tegen me: als je één keer noordenwind hebt hier, dan liggen al die tenten in Mytilini.” Wat Arendsen betreft is dit hét moment waarop Europa in actie moet komen. “Nou ja, dat is het al vijf jaar natuurlijk. Maar als je dan ziet dat Europa toekijkt hoe mensen een week lang op straat liggen, terwijl er een pandemie gaande is, zonder sanitaire voorziening, met te weinig eten en drinken... dan is dit toch het moment om te zeggen: laten we die mensen eerlijk verdelen over alle landen. En niet om een tweede Moria te bouwen.”

De beslissing om daaraan niet te willen bijdragen, is een voorlopige – Stichting Bootvluchteling zegt die te blijven evalueren. “Onze missie is mensen de medische en psychische zorg te bieden waar ze recht op hebben. Wij zien ons echt voor een groot dilemma geplaatst.” Voorlopig zet ze in op de aanschaf van een mobiele kliniek van waaruit de medewerkers overal op Lesbos hulp kunnen verlenen.

Over de vloer

Grote internationale spelers als VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR en de Wereldgezondheidsorganisatie zitten wel in het nieuwe kamp. Dat speelt voor sommige andere een rol bij de beslissing hetzelfde te doen. EuroRelief deelt bijvoorbeeld ook in het nieuwe kamp onder meer voedsel, dekens, kleding en andere eerste levensbehoeften uit. Ook het Nederlandse Movement on the Ground is er actief. Medewerkers gaan, samen met de Griekse overheid en bewoners, om te beginnen de energie- en voedseldistributie verbeteren. “En verder hulp bieden waar dat nodig is, in de vele gaten springen”, zegt mede-oprichter Adil Izemrane. “Ook bij ons is de interne discussie hevig. Ook wij wilden Moria niet, en nu geen tweede Moria. Maar als wij niets doen, gaat dan ten koste van de mensen in dat kamp en hun welzijn. In Moria hebben we bewezen dat we de situatie toch iets beter kunnen maken dan ze was. De ervaring die we daar hebben opgedaan, gaan we nu in het nieuwe kamp gebruiken.”

Maar is Movement on the Ground dan niet bang bij te dragen aan de instandhouding van een erbarmelijke situatie, en de prikkel bij de politiek weg te halen om nu in te grijpen? “Ik snap dat anderen ervoor kiezen om daarom buiten het kamp te blijven. Maar ik heb allang het vertrouwen verloren dat de politiek met een oplossing komt. In vijf jaar Moria hebben we al zoveel crisismomenten gehad. En we hebben ze allemaal over de vloer gehad… Griekse functionarissen, Eurocommissarissen, Nederlandse ministers, Europarlementariërs. Steeds zeiden we: dit is onhoudbaar. En er gebeurde helemaal niets waardoor de situatie verbeterde. Moeten wij dan nu tegen de mensen in het kamp zeggen: sorry, maar er moeten eerst doden vallen voor we jullie gaan helpen?”

Bij die mensen is de wanhoop intussen voelbaar. “Als ik mijn kleine broertje van zeven, mijn zusje van twaalf en mijn moeder in de tent zie slapen op de grond, terwijl ze honger hebben, dan vraag ik God of ik dood mag”, appt Afghaan Omad Ahmadi (23). “Ik dacht dat Europeanen menselijk waren, maar mijn mening is compleet veranderd. Ik zal mezelf nooit vergeven welk ongeluk ik mijn broertje heb aangedaan.”