We moeten niet te losjes omgaan met de term genocide, zegt deze hoogleraar. ‘Zo krijgt het een dubbelleven’

De Amerikaanse president Joe Biden heeft de Russische invasie van Oekraïne voor het eerst genocide genoemd. Tijdens een bezoek aan de staat Iowa zei Biden tegen journalisten dat bewijs voor genocide door de Russen zich opstapelt: “Het wordt steeds duidelijker dat Poetin het idee van een Oekraïense identiteit probeert uit te roeien.”

Biden is niet de eerste die rond de oorlog in Oekraïne het woord genocide gebruikt. In februari noemde Poetin een volkerenmoord door de Oekraïense regering de reden om het land binnen te trekken. Later beschuldigde Zelenski de Russen van genocide, naar aanleiding van het geweld in Boetsja. Britse premier Boris Johnson zei ook dat situatie in Boetsja ‘niet ver lijkt af te wijken van genocide’.

Voorlopige uitspraak

Tegelijkertijd lopen er verschillende officiële juridische onderzoeken naar genocide in Oekraïne. Er is een bodemprocedure gestart tegen Rusland bij Internationaal Gerechtshof (ICJ), op basis van het genocideverdrag van de Verenigde Naties. Daarnaast onderzoeken aanklagers van het Internationaal Strafhof (ICC) mogelijke misdrijven in Oekraïne. Het strafhof kan op basis daarvan individuen vervolgen.

Ook de VN-Mensenrechtenraad heeft een onderzoekscommissie ingesteld die moet rapporteren over gepleegde mensenrechtenschendingen en schendingen van het humanitair oorlogsrecht. In een voorlopige uitspraak stelde het Internationaal Gerechtshof in Den Haag dat het niet in bezit was van bewijzen om Poetins eerdere beschuldigingen over een Oekraïense genocide te staven.

Dubbelleven

Sinds 1948 hanteren de Verenigde Naties een officiële definitie van de term genocide, zoals neergelegd in het Genocideverdrag. Staten en individuen kunnen op basis van het internationale recht aansprakelijk gesteld worden voor ‘handelingen gepleegd met de bedoeling om een nationale, etnische, godsdienstige groep, dan wel een groep behorende tot een bepaald ras, geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen’.

Politici gaan rond de oorlog in Oekraïne wel heel erg losjes met deze definitie van genocide om, zegt Larissa van den Herik, hoogleraar Internationaal Publiekrecht aan de Universiteit Leiden. “Je kunt deze term niet in het luchtledige gebruiken, zo krijg je een dubbelleven van het begrip genocide, waar het begrip gebruikt wordt zonder eerst de feiten grondig te onderzoeken en vast te stellen.”

Moeilijk te bewijzen

Als oorlogsmisdaden en andere schendingen in Oekraïne naar aanleiding van de onderzoeken en procedures worden vastgesteld, dan kan Rusland als staat aansprakelijk worden gesteld. Daarnaast kunnen individuen worden berecht voor misdaden die zij hebben begaan.

Op dit moment is het belangrijk de onderzoeken af te wachten. Genocide is niet eenvoudig te bewijzen. “Het is vooral moeilijk te bewijzen dat er sprake is van opzet om een groep als zodanig te vernietigen”, zegt Van den Herik.

Ze vindt het onverstandig om te speculeren over de uitkomsten van het onderzoek van de VN-commissie, of om vooruit te lopen op het ICC of de zaak voor het ICJ. Het is beter, ook voor politici zoals Biden, om te blijven benadrukken dat het hier een agressieve oorlog betreft. “Agressie gaat puur om het met geweld binnenvallen van een ander land, dat is illegaal en strafbaar binnen het internationaal recht. Agressie kan Rusland duidelijk worden aangerekend.”

Gevolgen uitspraak Biden

President Biden relativeerde zijn uitspraak nog door te stellen dat internationale juristen zullen moeten bepalen of er sprake is van genocide. “Maar mij lijkt dat zeker zo”, voegde hij er nog aan toe.

Volgens Van den Herik vormen de vele beschuldigingen van genocide ‘een oorlogsvoering met juridische termen’. Ze benadrukt dat er op deze manier minder aandacht is voor wat er precies gebeurt in Oekraïne en dat Biden zijn uitspraken niet staaft met bewijs. “Het begrip genocide heeft normatieve waarde, maar als het op een puur politieke manier wordt gebruikt, wordt steeds minder duidelijk wat precies als genocide gezien moet worden en verwatert ook de juridische waarde van dergelijke uitspraken.”

Lees ook:
In Oekraïne lijkt het oorlogsrecht geschonden te worden: wat mag er wel en niet?

Grootscheepse beschieting van steden, propagandafilmpjes met gevangenen: het oorlogsrecht lijkt te worden geschonden in Oekraïne. Klopt dat? Wat mag er wel en niet in een oorlog?