De Russische president Vladimir Poetin gaf maandag een historische toespraak waarin hij zijn kijk op Oekraïne etaleerde. Vlak daarvoor erkende hij de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk als onafhankelijke staten. Zijn speech ontleed.
Ruim een uur sprak Vladimir Poetin maandag vanuit het Kremlin de natie toe in een poging zijn besluit van eerder die dag van tekst en uitleg te voorzien. Even daarvoor ondertekende de president een decreet waarmee hij de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk in Oost-Oekraïne officieel erkende. Zittend achter een massief houten bureau in een donkerbruin decor met twee Russische vlaggen achter zich, stak de president van wal met een speech die was doorspekt met woede, bedreigingen, oorlogszucht en historisch onrecht.
Althans, een speech? Eerder was het een college geschiedenis waarin Poetin als een ietwat verwarde historicus aan de hand van allerhande historische theorieën en samenzweringen zijn perspectief deelde op buurland Oekraïne. Kernachtig kwam zijn boodschap erop neer dat Oekraïne helemaal geen land is, maar een construct. Geen feit, maar fictie. Een historische vergissing.
Door zijn woorden kwam Poetin, die doorgaans bekend staat als een pragmatisch en berekenend leider, nu eerder over als een verbitterde en rancuneuze man die zijn emoties bij vlagen niet onder controle had. Een persoon bovendien die zijn persoonlijke grieven projecteerde op een hele natie. Bijvoorbeeld door meermaals te benoemen dat Oekraïne wat hem betreft een economisch beperkt en tot op het bot corrupt land is waar nationalistische radicalen en neofascisten de dienst uitmaken en die ‘genocide’ plegen op de Russisch sprekende bevolking.
“Het voelde alsof de Russische president twintig jaar opgekropte pijn van zijn schouders afgooide en terugsloeg”, merkte Sarah Rainsford op, tot voor kort jarenlang correspondent van de Britse omroep BBC in Moskou. “Poetins focus op Oekraïne voelde obsessief, als een man die over weinig andere dingen nadenkt. Bij vlagen klonk het als een gooi naar het presidentschap daar.” Haar collega Paul Adams zei in het verlengde daarvan dat de toespraak ‘klonk als een koortsdroom’.
Tegelijkertijd was de toespraak ook een herhaling van zetten en een echo van een uitgebreid essay dat Poetin vorige zomer schreef over hetzelfde onderwerp. Ook in dat epistel was de boodschap min of meer dat Oekraïne niet echt een land is, maar een uitvloeisel van Rusland. Een historische appendix die momenteel ontstoken is en moet genezen van alle kwaadaardige invloeden, zodat het ‘broedervolk’ uiteindelijk weer bij Rusland terug kan keren. Thuis.
In Poetins toespraak klonken diezelfde geluiden weer door. Een overzicht van enkele passages geeft een goed beeld van zijn kijk op de wereld en de geschiedenis van het land dat hij nu al jaren impliciet en expliciet bedreigt.
1. Het moderne Oekraïne is opgericht door Rusland, om precies te zijn door het bolsjewistische, communistische Rusland. Dit proces is na de revolutie van 1917 ingezet. Sovjet-Oekraïne kan vandaag de dag daarom met goede reden ‘Vladimir Ilyich Lenins Oekraïne’ worden genoemd. Hij is de auteur en de architect.
In zijn toespraak stelde Poetin dat de bolsjewieken, met Lenin voorop, na de revolutie van 1917 Oekraïne kunstmatig creëerden. Dat deden de communisten ‘op de meest onzorgvuldig manier denkbaar in relatie tot Rusland: door te verdelen en stukken van zijn geschiedenis af te rukken’. Een boude uitspraak en op zijn zachtst gezegd een eenzijdige blik op de geschiedenis.
Zeker, de bolsjewieken deelden hun socialistische heilstaat na hun machtsovername op in verschillende sovjets, waarvan Oekraïne er één was, maar om te stellen dat die administratieve indeling de wortel was van het moderne Oekraïne, is een groteske versimpeling van het verleden.
De geschiedenis van Oekraïne gaat namelijk veel verder terug dan de Sovjet-Unie. Zo is de huidige Oekraïense hoofdstad Kiev honderden jaren ouder dan Moskou of Sint-Petersburg. Dat Oekraïense verleden begon al in de negende eeuw, toen grote delen van de het huidige Oekraïne en Rusland deel uitmaakten van het middeleeuwse koninkrijk Kiev-Roes. De bakermat van de Roesskiy mir, de Russische wereld, een concept dat Poetin te pas en te onpas gebruikt om de etnische en culturele eenheid tussen allerlei volkeren te benadrukken die ooit tot het Russische rijk behoorden.
2. Oekraïne kent geen traditie als soevereine staat.
In het verlengde van de ‘Sovjetcreatie’, stelde Poetin in zijn toespraak dat Oekraïne nooit een soevereine staat is geweest. Bij de oprichting van de Sovjet-Unie zou Lenin de Oekraïners ten onrechte een gevoel van soevereiniteit hebben gegeven door de Oekraïense sovjet een zekere autonomie te gunnen binnen het land. Autonomie die ze gezien het verleden klaarblijkelijk niet toekomt, omdat het land lange tijd toebehoorde aan het Russische of Sovjetrijk.
Ook hier geldt dat de geschiedenis veel complexer is. Grenzen verschuiven, leiders komen en gaan, landen verdwijnen en oorlogen breken uit. En hoewel grote delen van het huidige Oekraïne inderdaad lange tijd onder tsaristisch of Sovjetbewind vielen en hoewel Oekraïne en Rusland politiek, cultureel, linguïstisch en religieus een verleden van een paar honderd jaar delen, waren er net zo goed periodes waarin grote delen van Oekraïne tot Oostenrijk-Hongarije, Polen en Litouwen behoorden.
In de uitspraak van Poetin weergalmt bovendien een andere historische claim die het Kremlin vanaf 2014 meermaals aanhaalde als het over de bezetting van de Krim gaat datzelfde jaar. Ook de Oekraïense soevereiniteit over het schiereiland was namelijk een vergissing volgens Moskou, omdat voormalig Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov de Krim in 1954 onrechtmatig zou hebben toegewezen aan de Oekraïense sovjet, waardoor de Krim na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie onbedoeld bij Oekraïne ging horen.
3. Dit is wat ze noemen decommunisatie. Willen jullie decommunisatie? Dat is goed. Maar dan moet je niet halverwege stoppen. Wij zijn bereid om jullie te laten zien wat échte decommunisatie betekent voor Oekraïne.
In Oekraïne is inderdaad al een tijd een proces van ‘decommunisatie’ bezig. In 2014 nam de regering in Kiev een wet aan die een verbod op communistische symbolen in het leven riep. Standbeelden van Lenin werden massaal van hun sokkel getrokken, hamers en sikkels verdwenen van gevels en straatnamen die naar het Sovjetverleden verwezen werden omgedoopt.
Onomstreden is het decommunisatie-beleid zeker niet, aangezien critici van het beleid menen dat het verleden op deze manier simpelweg wordt uitgewist. Maar het feit dát de discussie wordt gevoerd, is ook niet vreemd. De bevolking van Oekraïne kreeg het onder het Sovjetregime namelijk zwaar te verduren. Zo was de Oekraïense taal tijdens de Sovjet-Unie verboden op scholen en in culturele instellingen.
Daarnaast stierven er miljoenen Oekraïners tijdens de zogeheten Holodomor, een moedwillige en kunstmatig gecreëerde hongersnood aan het begin van de jaren dertig onder het regime van toenmalig Sovjetleider Jozef Stalin. De ‘genocide-door-hongersnood’ was een reactie van het Sovjetregime op het verzet van boeren die zich weigerden te conformeren aan de verplichte collectivisatie van de landbouw. Daarop besloot Stalin dat de Oekraïense Sovjet zijn graanlevering moest verhogen, met uithongering van de bevolking als gevolg.
Dat er weerstand is tegen Sovjetsymbolen, is met dat verleden in het achterhoofd niet zo vreemd. Maar zoals Poetin het maandag in zijn toespraak verwoordde klonk het alsof hij Oekraïne wel een handje wil helpen bij de decommunisatie. “Wij zijn bereid om te laten zien wat werkelijke decommunisatie voor Oekraïne betekent”, is niets minder dan een verholen dreigement die zinspeelt op een gewelddadig ingrijpen in de Oekraïense binnenlandse aangelegenheden.
4. Ik acht het noodzakelijk een beslissing te nemen die lange tijd geleden genomen had moeten worden. Ik erken onmiddellijk de onafhankelijkheid en soevereiniteit van de republieken Donetsk en Loegansk.
In deze uitspraak lijkt een zekere mate van spijt door te klinken dat Poetin niet eerder besloot om over te gaan op erkenning van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk. Bijvoorbeeld toen beide staatjes de onafhankelijkheid uitriepen in 2014 na omstreden referenda. Twee maanden daarvoor bezette Rusland al de Krim en aangezien het Oekraïense leger destijds niet bij machte was om zichzelf goed te verdedigen, had Rusland ook toen al de republieken kunnen erkennen of zelfs annexeren. Binnen het Russische veiligheidsapparaat gingen destijds en in de jaren daarna dan ook stemmen op om dat te doen.
Maar de beslissing liet lang op zich wachten. In plaats van erkenning en bezetting, ontvouwde zich een oorlog in Oost-Oekraïne. Rusland heeft de militaire betrokkenheid altijd ontkend, maar algemeen wordt aangenomen dat het Russische leger wel degelijk een vinger in de pap had bij de militaire operaties in het gebied.
Nu komt Poetin terug op zijn eerdere besluit en erkent hij de gebieden alsnog. Inmiddels staan de eerste tanks en soldaten al op het grondgebied van de twee zelfverklaarde volksrepublieken.
5. Jullie wilden ons niet als vrienden, maar jullie hoeven geen vijand van ons te maken.
In zijn toespraak herhaalde Poetin ook weer het refrein over de vermeende agressieve en escalerende rol van het Westen, en voornamelijk de Verenigde Staten, bij de crisis in en rondom Oekraïne. Voor de zoveelste keer zette hij de veronderstelde expansiedrift van de Navo neer als een existentiële dreiging voor Rusland.
“We begrijpen maar al te goed dat in zo’n scenario (verdere uitbreiding van de Navo, red.) het niveau van militaire dreigingen voor Rusland dramatisch zal toenemen. Ik wil graag de aandacht vestigen op het feit dat het gevaar van een plotselinge aanval tegen ons land vele malen zal toenemen.”
Wat zo’n potentiële aanval zou moeten behelzen, deed Poetin in zijn toespraak eveneens uit de doeken. “Laat me uitleggen dat Amerikaanse strategische planningsdocumenten de mogelijkheid bevatten voor een zogenaamde preventieve aanval tegen vijandelijke raketsystemen. En wie is de belangrijkste vijand voor de VS en Navo? Wij weten dat ook. Dat is Rusland. In Navo-documenten wordt ons land officieel gezien als de belangrijkste dreiging van de Noord-Atlantische veiligheid. En Oekraïne zal dienen als een voorwaartse springplank voor de aanval. Als onze voorvaderen dit hadden gehoord, hadden ze het waarschijnlijk gewoonweg niet geloofd. En vandaag de dag geloven wij het ook niet, maar het is waar”.
6. Vanaf het allereerste begin bouwden ze (de Oekraïners, red.) hun staat op, op de ontkenning van alles wat ons verbindt.
De Russische president wees er daarnaast nog eens fijntjes op dat wat hem betreft Rusland zich altijd aan zijn internationale verplichtingen heeft gehouden en juist Oekraïne zich niet aan de afspraken hield. “Rusland nam (na de val van de Sovjet-Unie, red.) de gehele Sovjetschuld op zich. In ruil daarvoor gaven de nieuwe onafhankelijke staten hun buitenlandse bezittingen op. In 1994 werden zulke overeenkomsten ook met Oekraïne bereikt, maar in Oekraïne werden ze niet geratificeerd.”
Hiermee lijkt Poetin te refereren aan het zogeheten Boedapest Memorandum dat onder andere Oekraïne en Rusland in 1994 ondertekenden. Naar aanleiding van dat verdrag stond Kiev de nucleaire wapens die nog op Oekraïens grondgebied stonden na de uiteenval van de Sovjet-Unie af aan Moskou. In ruil daarvoor zegde Rusland toe ‘de onafhankelijkheid en soevereiniteit van de bestaande grenzen van Oekraïne te respecteren’. Door de officiële erkenning van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk lapt Poetin die verdragstekst nu aan zijn laars, zoals dat eerder al gebeurde bij de bezetting van de Krim in 2014.
Destijds verdedigde Poetin zijn acties met het voorwendsel dat er in Oekraïne een door het Westen gevoede revolutie aan de gang was en dat er “een nieuwe staat verschijnt, maar met deze staat hebben wij geen bindende documenten getekend”. Aangezien de president de leiders in Kiev nog altijd als een vazalregering van het Westen beschouwt, kan hij diezelfde kaart ook nu probleemloos spelen.
Lees ook:
Waarom ligt Oekraïne toch zo gevoelig bij Poetin?
Het onderwerp Oekraïne raakt in het Kremlin altijd een gevoelige snaar. Waar komt dat sentiment vandaan?
Het laatste nieuws over de Oekraïnecrisis volgt u in ons liveblog
