Waarom ligt Oekraïne toch zo gevoelig bij Poetin?

Vladimir Poetin kreeg afgelopen zomer een vraag over Oekraïne tijdens zijn jaarlijkse tv-spektakel waarbij de Russische president live vragen beantwoordt van burgers die inbellen. Moskoviet Igor Oboimov wilde weten waarom Oekraïne niet op de zogeheten ‘lijst met onvriendelijke landen’ staat die de Russische regering in mei dit jaar in het leven riep. Het antwoord van de president luidde: “Omdat ik Oekraïne niet beschouw als een land dat onvriendelijk is tegenover Rusland. Ik heb het al vaker gezegd, en ik herhaal het nog maar eens, naar mijn mening zijn Oekraïners en Russen één enkel volk.”

Nog geen twee weken later verscheen er een essay van Poetin met de titel Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners op de website van het Kremlin. In het stuk benadrukt de president de historische, religieuze, etnische en linguïstische banden tussen Russen en Oekraïners, die hij als een broedervolk beschouwt. Een verbintenis die wat Poetin betreft teruggaat tot ver voor de Sovjet-Unie.

Hij wijst erop dat de leiders van het oude communistische machtsblok gevaarlijk spel speelden door in de Sovjetgrondwet van 1924 op te nemen dat elke Sovjetrepubliek ‘vrij was om zich af te scheiden’, wat in 1991 leidde tot een ‘parade van onafhankelijkheden’ toen de Sovjet-Unie uiteenviel. Het brengt Poetin tot de conclusie dat ‘Rusland inderdaad is beroofd’ waar het de afscheiding van Oekraïne van het moederland betreft.

Verholen geweldsdreiging

Het bracht veel analisten in het Westen op hun beurt tot de conclusie dat Poetin imperialistische ambities koestert. Zeker gezien de vele impliciete en expliciete passages in het essay die verwijzen naar Oekraïners als ‘bloedbroeders’ enerzijds en ‘anti-Russische neonazi’s’ anderzijds. Ook de verholen geweldsdreiging die schuilgaat in sommige zinsneden vormde reden tot zorg. Bijvoorbeeld wanneer Poetin schrijft dat ‘wij nooit toe zullen staan dat onze historische grondgebieden en de volkeren die dicht bij ons staan en daar wonen, worden gebruikt tegen Rusland’. Om eraan toe te voegen dat ‘degenen die zo’n poging willen ondernemen, ik graag zou willen zeggen dat ze op deze manier hun eigen land vernietigen’.

Binnen de context van de huidige Russische troepenopbouw aan de Oekraïense grens, waar zich inmiddels tienduizenden manschappen hebben verzameld, menen diezelfde analisten nu dat het 5000 woorden tellende epistel een mogelijke vroege voorbode was voor de invasie die zij nu vrezen. Daarbij gaan de gedachten van sommigen ongetwijfeld terug naar september 1999. Toen maakte de wereld voor het eerst kennis met de destijds kersverse premier Poetin, die vlak daarvoor onder toenmalig president Boris Jeltsin na een lange carrière bij de inlichtingendienst op het Russische politieke toneel verscheen.

Tijdens zijn wittebroodsweken kreeg Poetin te maken met een serie bomaanslagen in diverse huizenblokken in Moskou en andere Russische steden waarbij meer dan driehonderd mensen om het leven kwamen. De autoriteiten, met Poetin voorop, gaven Tsjetsjeense terroristen de schuld van de aanslagen en startten een oorlog in de deelrepubliek op de Kaukasus, waar separatisten zich af wilden scheiden van Moskou en de wapens oppakten om voor die onafhankelijkheid te strijden.

Onheilspellend, meedogenloos en angstaanjagend

Vlak voor het offensief liet Poetin zicht publiekelijk ontvallen dat “we ze [de terroristen, red.] overal zullen opjagen. Sorry dat ik het zeg, maar we pakken ze op het toilet. We maken ze af op de plee”. Het informele taalgebruik dat hij bezigde, dat nog het best is te vergelijken met een Russische versie van het Bargoens, beklijfde bij veel Russen. De wapenkreet werd typerend voor het poetinisme: onheilspellend, meedogenloos en angstaanjagend. Het zette de toon voor de twintig jaar die zouden volgen. Poetin zou niets en niemand Rusland de wil op laten leggen.

Tevens was het voor het eerst dat de wereld de contouren kon ontwaren van een ander ontegenzeggelijk aspect van het poetinisme, dat zich het best laat omschrijven als het verlangen om het Russische rijk koste wat kost bij elkaar te houden en het liefst in volle glorie te herstellen zoals ten tijde van de Sovjet-Unie. In 2005 noemde Poetin, van wie bekend is dat hij een diepe nostalgie koestert voor de Sovjet-Unie, het uiteenvallen van het machtsblok niet voor niets ‘de grootste geopolitieke ramp van de twintigste eeuw’.

Met die gedachte in het achterhoofd leest het essay van Poetin over Oekraïne niet zozeer als een opmaat naar een invasie, maar eerder als een uniek inkijkje in de manier waarop Poetin tegen het buurland aankijkt. Namelijk als een ontegenzeggelijk onderdeel van de Russische invloedssfeer dat door een historische vergissing uitgroeide tot een ‘failed state’, die nu onder leiding staat van een regering die zich inlaat met ‘anti-Russische samenzweringen’.

De Russische wereld en de Russische ziel

Een terugkerend begrip in het jargon van het Kremlin als het Oekraïne of andere ex-Sovjetstaten betreft, is de ‘Roesskiy mir’. Een historisch concept dat in het Nederlands wordt vertaald als ‘de Russische wereld’ en dat het Kremlin te pas en te onpas gebruikt om de etnische en culturele eenheid tussen allerlei volkeren te benadrukken die ooit tot het Russische rijk behoorden. Het begrip klinkt vaak in één adem met de ‘Russische ziel’ als onderdeel van een gedeelde nationale identiteit, waar literaire meesters als Poesjkin, Dostojevski en Tolstoj zich in de negentiende eeuw al mee bezighielden.

Op politiek niveau gebruiken Poetin en de zijnen het begrip echter vooral als onderdeel van een revanchistische ideologie, die eropuit is ‘wraak’ te nemen op de geschiedenis en zodoende de macht en eer van de Sovjet-Unie te herstellen. Dat historische revanchisme is net zo’n wezenlijk onderdeel van Poetins gedachtegoed als zijn intimiderende retoriek, die hij in 1999 voor het eerst bezigde ten aanzien van ‘Tsjetsjeense terroristen’.

Uit die combinatie vloeit de ‘rode lijn’ voort die Poetin tot in den treure blijft herhalen tegen de Navo. Oekraïne is onderdeel van de Russische wereld, en wie het in zijn hoofd haalt om het land daaruit weg te rukken, kan rekenen op een tegenreactie. Niet voor niets riep Poetin de afgelopen tijd nog maar eens dat hij niet gediend is van verdere toenadering tussen de Navo en het buurland.

Boter op het hoofd van het Westen

Dat Washington blijft herhalen dat het dergelijke rode lijnen niet accepteert, is begrijpelijk. Leiders in westerse hoofdsteden vinden immers dat Oekraïne als soevereine staat over zijn eigen lot beschikt. Maar het Kremlin wijst er maar al graag op dat het Westen boter op het hoofd heeft. Want, zo redeneert Moskou, de beleidsmakers in Washington stonden net zo goed op hun achterste poten toen Turkije – sinds 1952 lid van de Navo – in 2017 een deal sloot met Moskou over de aanschaf van Russische luchtafweersystemen. En zou het Witte Huis niet net zo goed van een ‘existentiële bedreiging’ spreken als Rusland raketten in bijvoorbeeld Mexico zou plaatsen?

Vermoedelijk wel, en daarom slaat Poetin nu op de grote trom. Uit ervaring weet het Kremlin bovendien dat de VS over het algemeen pas geneigd zijn te luisteren als Rusland voor opschudding en problemen zorgt. Voorbeelden uit het verleden zijn er genoeg. Neem de bezetting van de Krim in 2014, de Russische inmenging in de Syrische burgeroorlog vanaf 2015, de kortstondige oorlog met Georgië in 2008 of het voortdurende conflict in Oost-Oekraïne. Allemaal situaties waarin Washington zich gedwongen zag met Moskou in gesprek te gaan, omdat het Kremlin het Witte Huis met wapengekletter naar de onderhandelingstafel dwong, waar het vervolgens met wisselend succes concessies probeerde af te dwingen.

Een lichtpuntje voor Moskou

Datzelfde gebeurt nu rondom Oekraïne. In zijn videogesprek met Biden van afgelopen dinsdag herhaalde de Russische president dan ook zijn eis: de Navo moet stoppen met de oostwaartse uitbreiding in de Russische ‘achtertuin’. Die garantie kreeg hij niet, maar er was wel een lichtpuntje voor Moskou. Woensdag liet Biden weten dat de inzet van Amerikaanse troepen op Oekraïense bodem in het geval van een Russische invasie ‘niet op tafel ligt’.

Dat is nog verre van de garantie die Poetin verlangt van Washington, maar het is wel de eerste kleine concessie van Amerikaanse zijde, die in het Kremlin ongetwijfeld wordt geïnterpreteerd als een stukje erkenning van de Russische invloedsfeer. Daarnaast lieten beide partijen weten dat het nu aan de lagere diplomatieke kanalen is om de gesprekken voort te zetten. Kortom, de dialoog over Oekraïne loopt weer, en Rusland heeft een plaats aan de tafel.

Ondertussen staat de Krim nog altijd onder Russische controle, zijn de afvallige Georgische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië de facto vazalstaten van Rusland, is Wit-Rusland het afgelopen jaar alleen maar verder in de handen van het Kremlin gedreven en lopen er in Oost-Oekraïne duizenden mensen rond met een Russisch paspoort. Zo verdedigt het Kremlin met de intimiderende machtspolitiek de Roesskiy mir, de wereld die het zo graag bij elkaar wil houden, en heeft Poetin wederom duidelijk kunnen maken dat Rusland zich door niets en niemand de wil laat opleggen. Net als 22 jaar geleden toen het Tsjetsjenië betrof.

Lees ook:
Moskou heeft weinig te winnen bij inval in Oekraïne

Door de Russische troepenopbouw aan de Oost-Oekraïense grens vreest het Westen voor een invasie. Maar bovenal lijkt het een manier van het Kremlin om de eigen onderhandelingspositie te verbeteren.