Tentoonstelling en serie
Waarom een zwarte Cleopatra tot grote woede in Egypte leidt
In de nieuwe Netflix-serie African Queens wordt Cleopatra gepresenteerd als zwarte koningin. Dit tot grote ergernis van Egyptenaren, die zich nu ook keren tegen het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
In Egypte is grote woede ontstaan over een Netflix-productie waarin Cleopatra VII, Egyptes legendarische laatste farao, wordt geportretteerd als een zwarte Afrikaanse vrouw. Cleopatra wás helemaal niet zwart, Netflix vervalst hun geschiedenis, reageren Egyptenaren. De ophef heeft inmiddels ook Leiden bereikt. Daar wordt het Rijksmuseum van Oudheden bestookt vanwege een expositie over zwarte artiesten die zich de Egyptische cultuur zouden toe-eigenen.
Meteen nadat Netflix de trailer van de vierdelige drama-documentaire had uitgebracht, lieten Egyptenaren online massaal van zich horen en bracht het ministerie van oudheden een uitgebreid statement naar buiten waarin allerlei experts werden aangehaald. Hun conclusie: talloze onderzoeken laten zien dat er overeenstemming is over het uiterlijk van Cleopatra: ze was niet zwart.
Dat in de documentaire de nadruk wordt gelegd op de zwarte huidskleur is tegen het zere been van Egyptenaren, die bijzonder trots zijn op hun identiteit en geschiedenis. In tijden van economische malaise is de indrukwekkende geschiedenis van het land een van de weinige zaken waar Egyptenaren van arm tot rijk nog enige trots voor voelen.
Vervalsing van geschiedenis
In de trailer van de serie vertelt Shelley Haley, professor in Afrika-studies aan het Hamilton College in New York, wat haar grootmoeder haar als kind voorhield: “Het maakt mij niet uit wat ze je op school vertelden, Cleopatra was zwart.” Een grove leugen, reageert Mostafa Waziri, hoofd van de Hoge Raad voor Oudheden: “Dit is vervalsing van de Egyptische geschiedenis.”
Daarin staat Waziri, samen met andere boze Egyptenaren, zeker niet alleen. “Cleopatra was historisch gezien geen zwarte koningin. Punt”, zegt ook Marleen de Meyer stellig. Als egyptologe komt ze al 25 jaar in Egypte voor opgravingen. Ze woont er sinds 2015 en werkt als assistent-directeur egyptologie en archeologie aan het Nederlands Vlaams Instituut in Cairo. “Ik begrijp de ophef, Egyptenaren hebben het gevoel dat hun cultuur wordt gekaapt.” Dat ziet De Meyer bij haar Egyptische collega’s.
“Er wordt onderling veel over gesproken, ze zijn echt verontwaardigd. Daarom waren ze in Egypte snel met een tegendocumentaire”, vervolgt De Meyer. Ze doelt op een documentaire van Egyptische bodem die tegelijk met het uitkomen van de Netflix-documentaire op Youtube verscheen. Twee dagen later was die razendsnel in elkaar gezette documentaire 78.000 keer bekeken. Maar dat steekt schaal af bij de 3,2 miljoen kliks die die Netflix-trailer binnen een maand wist te genereren.
Lees verder na de video
Wél het echte verhaal
De eigen documentaire vertelt volgens voormalig minister van oudheden Zahi Hawass wél het echte verhaal over Cleopatra, die haar vader Ptolemaeus XII opvolgde in 51 voor Christus en regeerde tot haar dood in 30 voor Christus. Hawass springt vaker in de bres als het gaat om Egyptische oudheden of het terughalen van archeologische vondsten die buiten Egypte worden tentoongesteld.
Tegen de lokale krant Al-Masry al-Youm zei hij over de Netflix-documentaire: ‘Dit is helemaal nep. Cleopatra was Grieks, wat betekent dat ze een lichte huid had, geen zwarte.’ Dit wordt beaamd door De Meyer. “De oude Egyptenaren hadden een lichtgetinte huidskleur, en Egyptenaren wisten toen al dat er verschillende volken waren. Op reliëfs en muren zijn tekeningen gevonden waarin Grieken en ook Nubiërs die in het huidige Soedan wonen een andere huidskleur hebben dan Egyptenaren.”
En dat weten Egyptenaren maar al te goed. Zo werd twee maanden geleden de show van de populaire Amerikaanse komiek Kevin Hart in Cairo na een storm van kritiek afgezegd. De reden: Hart, zelf zwart, had in december gezegd dat “kinderen de ware geschiedenis van zwarte Afrikanen moeten leren, toen ze koningen waren in Egypte”. Dat pikten Egyptenaren niet, #CancelKevinHart werd massaal gedeeld op sociale media en de show werd een dag van tevoren afgezegd om ‘logistieke redenen’.
De documentaire van Egyptische bodem, lees verder onder de video
Verhaal als koningin
Ondanks het historische bewijs en de storm aan kritiek die Netflix te verduren kreeg, blijft de documentaire online staan, ook in Egypte. “Netflix probeert verwarring te zaaien door valse en misleidende feiten te verspreiden, alsof de oorsprong van de Egyptische beschaving zwart is”, zei Hawass tegen de krant. Hij riep de Egyptenaren op om stelling te nemen tegen de streamingreus. Zijn woorden vonden gehoor en advocaat Mahmoud el-Semary opende een zaak bij de openbaar aanklager om Netflix in Egypte te verbieden. Voorlopig zonder resultaat.
In een artikel op de site van Netflix zegt een van de producers dat de focus van de documentaire niet de huidskleur van Cleopatra is, maar om ‘Cleopatra’s verhaal als koningin’ te vertellen. Een strateeg, heerser met een formidabel intellect en een vrouw wier afkomst het onderwerp is van veel discussie.’ Een invalshoek waar Egyptenaren geen boodschap aan hebben: hun eer, hun geschiedenis, het begin van de wereldbeschaving, als ‘de moeder van de wereld’, zoals ze zichzelf graag noemen, is al aangetast.
Rijksmuseum van Oudheden beschuldigd van ‘afrocentrische manipulatie’
De woede over de Netflix-documentaire is overgeslagen naar het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Daar loopt sinds 22 april een tentoonstelling over zwarte artiesten die zich hebben laten inspireren door de Egyptische oudheid. Rond de opening was er nog niets aan de hand, maar na een week regende het ineens boze reacties. Op Google verscheen een golf aan 1ster-recensies. Ook op sociale media kreeg het museum ervan langs.
In de woedende berichten, veelal uit het buitenland, klinkt het verwijt dat het museum zich schuldig maakt aan ‘afrocentrische manipulatie’ en ‘geschiedvervalsing’. Een zekere Ehman Mahmoud schrijft in het Arabisch op Google: ‘De Egyptische beschaving vervalsen en toeschrijven aan Afrikanen is een vorm van diefstal. Laat onze beschaving en ons vaderland aan ons over.’
Dodenmasker
In de tentoonstelling, getiteld Kemet. Egypte in hiphop, jazz, soul & funk, zie je onder meer hoe de zwarte zangeressen Beyoncé en Rihanna zich hebben uitgedost als de Egyptische koningin Nefertiti. Je ziet hoe acteur Eddie Murphy de rol van farao Ramses speelt. Niet te missen is ook de gouden sculptuur van de zwarte rapper Nas als koning Toetanchamon. Vooral deze vervorming van Toetanchamons iconische dodenmasker, alsof de farao werkelijk zwart was, wekt online veel ergernis.
Museumdirecteur Wim Weijland betreurt de ophef. “De kritiek komt van mensen die de tentoonstelling niet hebben gezien”, zegt hij. “Ze slaan aan op beeld, terwijl de tentoonstelling in werkelijkheid heel gelaagd en genuanceerd is. We leggen in de teksten uit dat het Nas-masker een modern kunstwerk uit 2019 is en nooit bedoeld is als replica van het beroemde Toetanchamon-masker.”
‘Afrocentrisch perspectief’
De tentoonstelling heeft geen ‘afrocentrisch perspectief’, verdedigt Weijland zich. Integendeel, de makers gaan juist kritisch in op ideeën die door zwarte artiesten worden verkondigd. Zo wordt uitgelegd dat het Oudegyptische woord Kemet verwijst naar de zwarte vruchtbare grond langs de Nijl, niet naar huidskleur. De tentoonstelling ontkracht ook de complottheorie dat de neuzen van Egyptische beelden in de 19de eeuw werden afgehakt om veronderstelde Afrikaanse uiterlijke kenmerken te verdonkeremanen.
Het museum is niet naïef geweest, meent de directeur. “We hebben goed over deze expositie nagedacht. Drie jaar lang hebben we gesproken met klankbordgroepen en muzikanten, want we beseften dat dit aan twee kanten gevoelig ligt, zowel aan de zwarte als de Egyptische kant. Onze conservator is zelf half Egyptisch. Maar je kunt je moeilijk wapenen tegen zo’n activistische Facebook-groep die op basis van plaatjes en horen-zeggen je sociale media bestormt.”
Racistische bagger
De grootste aanstichter lijkt de Facebook-groep ‘Egyptian history defenders’. Je zou denken: treed daarmee in gesprek en leg uit hoe het zit. Maar daar heeft Weijland weinig vertrouwen in. “Als je zag wat een racistische bagger we over ons heen kregen, dan lijkt me dat er met die groep geen dialoog mogelijk is.”
Aanvankelijk stond de tentoonstelling voor 2022 gepland, maar door corona kwam het er nu pas van. Weijland: “Als Kemet niet was samengevallen met die Netflix-documentaire over Cleopatra, was deze storm ons waarschijnlijk bespaard gebleven.”
Vanwege de rel heeft het museum op de website een toelichting geplaatst over de bedoelingen van de expositie. Verder heeft de commotie voorlopig geen gevolgen, verwacht de directeur. Of het zou moeten zijn dat de publiciteit extra bezoekers oplevert. “Het loopt al goed, maar het kan altijd beter”, zegt Weijland. “Als deze toestand daarbij helpt, is dat mooi meegenomen. Ik zou zeggen: kom kijken, kom luisteren, maar kom vooral ook lézen.”
Sander Becker
Lees ook:
Sociaal, politiek en economisch gaat Egypte de goede kant op, ziet politicoloog Amr Hamzawy
De Egyptische politicoloog Amr Hamzawy is voorzichtig optimistisch over de toekomst van het land waaruit hij vertrok omdat hij zich niet meer vrij kon uitspreken. Er is nu wel ruimte voor een ander geluid. En daar maakt hij gebruik van.
