Voor Marina Ovsjannikova was de oorlog de grens: ‘Ik kon niet meer toekijken hoe de Russen werden gehersenspoeld’

Een jaar geleden werd Marina Ovsjannikova wereldnieuws toen ze op de Russische staats-tv met een protestbord tegen de oorlog de studio in liep. Toch werkte ze zelf ook jarenlang voor de propagandamachine. ‘Ik stak mijn kop in het zand.’

Op 14 maart vorig jaar gingen de beelden van Marina Ovsjannikova de wereld over. Een kleine drie weken nadat Rusland Oekraïne binnenviel, was de maat vol voor de journaliste van de Russische televisiezender Pervyj Kanal. Tijdens een live uitzending van het dagelijkse avondjournaal Vremja op de grootste staatsomroep van het land, liep Ovsjannikova met een poster de studio in die ze pal voor de camera omhooghield. ‘Stop de oorlog. Geloof de propaganda niet. Ze liegen tegen u’, stond er met dikke zwart stift op het papier geschreven onder Oekraïense en Russische vlaggetjes.

Twijfel voorafgaand aan haar protestactie had Ovsjannikova naar eigen zeggen niet. “De maat was vol. Ik kon niet meer toekijken hoe de Russische bevolking door de propaganda werd gehersenspoeld, terwijl er in Oekraïne duizenden mensen onder vuur lagen. Ik moest iets doen”, vertelt de 44-jarige Russin via een videoverbinding vanuit Amsterdam waar ze even is voor de presentatie van haar boek No War.

In haar boek, dat sinds deze week in Nederlandse winkels ligt, beschrijft Ovsjannikova onder meer hoe ze tot haar protest kwam en hoe ze daarna met de repressiemachine van de Russische staat te maken kreeg. Zo werd ze vrijwel direct na haar ludieke actie op tv gearresteerd en kreeg ze een boete van 30.000 roebel opgelegd, circa 430 euro.

Na een kort verblijf in het buitenland, keerde ze in de zomer terug naar Rusland en bleef ze zich uitspreken tegen de oorlog. Opnieuw werd ze opgepakt. De rechter legde haar in afwachting van haar rechtszaak huisarrest met een enkelband op en al snel werd duidelijk dat ze risico liep op tien jaar cel. “Donkere wolken begonnen zich boven mijn hoofd te verzamelen”, vertelt de Kremlin-criticus. “Op een gegeven moment was de keuze simpel: óf de cel in óf vluchten.”

Zodoende vertrok Ovsjannikova met haar destijds elfjarige dochter in oktober in het holst van de nacht uit Moskou. Ze sloopte de enkelband van haar been af en wist met behulp van zeven verschillende vluchtauto’s uit Rusland te ontsnappen, nadat ze in een bos bij een grensovergang met prikkeldraad haar thuisland uitglipte. Inmiddels heeft ze asiel gekregen in Frankrijk.

Een jaar geleden werd u wereldnieuws door uw protestactie op live tv. Wat motiveerde u?

“De afgelopen jaren zag ik met eigen ogen hoe Pervyj Kanal een belangrijk onderdeel werd van de Russische propagandamachine en het programma Vremja [het journaal, red.] waar ik voor werkte, speelde daar een centrale rol in. Toen de oorlog uitbrak was ik zo in shock, dat ik me niet langer stil kon houden. Ik wilde een krachtig signaal afgeven aan de Russische elite: hier, in het epicentrum van jullie propagandamachine, zijn er ook mensen die het niet met jullie eens zijn.”

Na een kort verblijf in het buitenland keerde u in de zomer terug naar Rusland en ging u verder met demonstreren. Waarom?

“Er liep een gerechtelijke procedure om me uit de ouderlijke macht te zetten. Daarom vloog ik in eerste instantie terug naar Moskou. Toen bleek dat ik niet meteen werd gearresteerd, ben ik ook weer gaan demonstreren. Onder meer door in mijn eentje met een poster met de tekst ‘Poetin is een moordenaar, zijn soldaten zijn fascisten’ langs de Moskva-rivier tegenover het Kremlin te gaan staan. Elk protest in Rusland is op dit moment goud waard, dus ik moest mijn stem laten horen.”

Uw daaropvolgende vlucht was nogal dramatisch. Wat staat u daar nog het best van bij?

“Dat het zo spannend zou worden had ik niet verwacht. Ik ging ervan uit dat we op een gegeven moment ergens een kilometer door een veld of bos richting de grens moesten lopen, maar onze auto kwam vast te zitten in de modder en we raakten verdwaald. Daardoor heb ik de hele nacht radeloos buiten gelopen. Ik heb hardop gehuild en was als de dood dat iemand een been zou breken en de grenspolitie ons de volgende ochtend zou vinden. Maar we hebben het wonder boven wonder gered.”

Wat hield uw werk bij Pervyj Kanal precies in?

“Ik werkte bij de buitenlandredactie van Vremja. Het was mijn taak om het internationale nieuws te volgen. Ik keek en las daarom veel CNN, Reuters, Sky News en andere westerse nieuwskanalen. De bedoeling was dat ik alles verzamelde wat kon helpen om het Westen en Oekraïne negatief af te schilderen. Ook interviewde ik vaak Amerikaanse en Europese politici die een duidelijk pro-Russisch standpunt hebben: types die Poetins politiek steunen.”

U heeft twintig jaar bij de staatstelevisie gewerkt die ook vóór de oorlog al zuivere propaganda verkocht. Waarom kwam u niet eerder in opstand?

“De oorlog was voor mij de lijn in het zand. Ik was geschokt dat alle media door bleven gaan met het verkondigen van de leugens van het Kremlin. Zelf heb ik Oekraïense wortels en ik groeide op in het Tsjetsjeense Grozny, waardoor ik als kind de Eerste Tsjetsjeense Oorlog meemaakte en moest vluchten. Ons huis werd vernietigd en we verloren alles. Ik begrijp dus heel goed waar de Oekraïners doorheen gaan.”

Maar u werkte wel jaren mee aan de staatspropaganda in uw functie als buitenlandredacteur.

“Dat klopt, maar Pervyj Kanal werd niet van de ene op de andere dag een propagandakanaal. Het was een gestaag proces. De retoriek werd geleidelijk steeds feller en het werd almaar duidelijker dat het Kremlin de televisie dicteerde. Als journalist in Rusland heb je bovendien weinig andere opties, onafhankelijke pers bestaat niet meer in Poetins Rusland, en een baan bij Pervyj Kanal is wel zo’n beetje het hoogst haalbare. Ik had wel iets anders willen doen, maar ik had ook persoonlijke redenen om aan mijn baan vast te houden. Ik was gescheiden en stond er alleen voor met twee kinderen. Bij Pervyj Kanal verdiende ik goed. Lange tijd zag ik daarom geen andere optie dan er te blijven werken.”

Beschouwt u uzelf achteraf bezien als propagandist?

“Nee. Ik was een radertje in de propagandamachine van het Kremlin, maar de echte propagandisten zitten alleen maar aan de top. Dat zijn presentatoren en hoofdredacteuren zoals Vladimir Solovjov, Margarita Simonjan en Olga Skabejeva. Mijn baan speelde zich af achter de schermen.”

Toch werden mede door uw werk de geesten in Rusland rijp gemaakt voor de oorlog in Oekraïne.

“Natuurlijk was veel van het werk bij Pervyj Kanal en andere staatszenders bedoeld om een anti-Oekraïens sentiment onder de bevolking te creëren. Er werd een narratief gesmeed om draagvlak te creëren voor de oorlog die zich nu voltrekt. Als ik nu alles wat ik hoorde en zag analyseer, dan kan ik niet anders dan concluderen dat Russen jarenlang werd geleerd om Oekraïners te haten. De staatsmedia bereidden de bevolking voor op de oorlog. Ik begrijp nu waarom zoveel Russen in moordenaars en haatdragende mensen zijn veranderd.”

Wat waren de richtlijnen bij Pervyj Kanal als het op Oekraïne aankwam?

“Sinds het Kremlin de Donbas vanaf 2014 destabiliseerde, verschenen er opeens separatisten op de televisie. De retoriek veranderde ook sterk. Oekraïners werden afgeschilderd als nazi’s en nationalisten. Er werd alles aan gedaan om ze te ontmenselijken en om de collectieve haat tegen Oekraïners te voeden.”

Hoe werkt de invloed van de staat op de redactie in de praktijk precies?

“Uiteraard zijn er regels over wat wel en niet gezegd mag worden. Maar je hoort ook wel eens dat er op de redactie A4’tjes met richtlijnen liggen, maar die heb ik nooit gezien. Wel weet ik dat de bazen van Pervyj Kanal regelmatig contact hebben met het Kremlin. Het hoogste management van de zender laat dan bij dagelijkse vergaderingen weten wat het van de rest van de redactie verwacht. Feitelijk geeft de bovenste laag de onderste laag via een hiërarchisch systeem opdracht wat ze wel en niet kunnen doen.”

Wat was bijvoorbeeld een verboden onderwerp?

“Onderwerpen rondom [de gevangen oppositieleider, red.] Aleksej Navalny waren altijd taboe. Zo heeft Pervyj Kanal nooit bericht over zijn terugkeer naar Rusland in januari 2021. Zijn naam werd ook vrijwel nooit uitgesproken. Als het al over Navalny ging, dan ging het hoogstens over het feit dat er nieuwe strafzaken tegen hem waren gestart.”

Hoe veranderde de sfeer op de redactie toen de oorlog uitbrak?

“Toen de invasie begon, zag ik de angst in de ogen van veel van mijn collega’s. Veel mensen liepen met trillende handen over de redactie: ze wisten dat de oorlog een gigantische historische vergissing was en dat Poetin een militaire misdaad beging. Helaas zijn mensen in Rusland zo bang voor vervolging dat bijna niemand de straat op durft om te protesteren.”

U werkte vorig jaar een tijdje voor de Duitse krant Die Welt. Dat kwam u op kritiek te staan van Russische journalisten die jarenlang wél voor onafhankelijke media werkten. Zij vonden het onverteerbaar dat een voormalig medewerker van de staats-tv een baan kreeg bij een gerenommeerde westerse krant. Snapt u die kritiek?

“Nou, ik heb jarenlang in een totaal ander milieu geleefd dan veel mensen denken. Ik gebruikte buitenlandse bronnen voor mijn informatievoorziening en ik heb altijd liberale opvattingen gehad. Ik keek naar CNN, luisterde naar [het onafhankelijke radiostation, red.] Echo Moskvi en ik las artikelen op [het onafhankelijke Russische online medium, red.] Meduza. Ik hield er ook toen al pro-westerse ideeën op na. Dus nee ik snap die kritiek eigenlijk niet zo goed.”

Maar die onafhankelijke journalisten hebben ook vóór de oorlog al jarenlang hun leven geriskeerd om verslag te doen. U zat met uw collega’s veilig bij een staatszender.

“Dat klopt. Ik denk dat veel mensen bij Pervyj Kanal hun ziel aan de duivel hebben verkocht. Ze zijn cynisch. Van de mensen die bij de staatsmedia werken, steunt namelijk slechts 10 tot 20 procent de politiek van het Kremlin. De rest begrijpt donders goed wat er aan de hand is en waar ze aan mee werken.”

Dus u heeft ook jarenlang uw ziel aan de duivel verkocht?

“Ik moet natuurlijk ook de hand in eigen boezem steken. Ik zat fout destijds en ook ik heb mijn geweten lange tijd weggestopt. Ik stak mijn kop in het zand en genoot van mijn leven met een goed salaris. Voordat de oorlog uitbrak, wilde ik de realiteit niet onder ogen komen.”

Uw achttienjarige zoon praat niet meer met u, omdat hij vindt dat u met uw protest het gezin kapot maakt. Is uw activisme het waard om contact met uw zoon te verliezen?

“De oorlog heeft in Rusland duizenden gezinnen kapotgemaakt. Er zijn families waarbinnen de ouderen als gehersenspoelde zombies achter Poetin en zijn oorlog aanlopen omdat ze de staatsmedia als enige informatiebron hebben, terwijl de meeste jongeren gebruik maken van internet en VPN-verbindingen voor hun nieuws. Poetin vernietigt kortom niet alleen Oekraïne, maar ook zijn eigen land, doordat hij families opbreekt. Helaas geldt dat ook voor mijn eigen gezin.

“Toen mijn ex-man en ik nog samen waren hadden we overigens altijd al tegengestelde meningen. Ik was liberaal, hij volgde veelal de lijn van het Kremlin. Hij werkt nog altijd als bestuurder bij staatsmediaorganisatie RT en steunt Poetin. Dat mijn ex en ik altijd zulke tegengestelde meningen hadden, was ongemakkelijk voor onze kinderen. Ze leefden constant tussen twee verhalen. Maar ik vermoed dat mijn zoon uit mannelijke solidariteit de kant van zijn vader kiest, terwijl mijn twaalfjarige dochter mij juist steunt.”

Lees ook:

Russische journalist Maria Baronova stopte bij staatszender RT: ‘Met mensen die dit geweld steunen, heb ik weinig te bespreken’

Ooit verzette Maria Baronova zich als activist tegen het Poetin-regime. Totdat ze in 2019 na een onwaarschijnlijke carrièreswitch als journalist bij staatsmediabedrijf RT belandde. Maar de oorlog zette alles op zijn kop: ‘Het moment dat Rusland Oekraïne binnenviel, wist ik genoeg’.