De arrestatie van de Wit-Russische journalist Roman Protasevitsj past in een patroon. In toenemende mate proberen regimes dissidenten buiten de eigen landsgrenzen het zwijgen op te leggen via intimidatie, vervolging en zelfs moord.
Het is net even voor één uur ’s middags Wit-Russische tijd wanneer Ryanairvlucht FR4978 opeens naar rechts zwenkt en koers zet richting de Wit-Russische hoofdstad Minsk. Passagiers die door hun raampje kijken, zien een straaljager naast het toestel hangen. Wellicht dat ook de 26-jarige Roman Protasevitsj en zijn 23-jarige vriendin Sofia Sapega het gevechtsvliegtuig door de lucht zien razen en beseffen dat het foute boel is.
Even daarvoor staan de dissident-journalist van het Wit-Russische oppositiekanaal Nexta en zijn geliefde nog op het vliegveld in Athene. In de rij voor de incheckbalie voor hun vlucht naar Vilnius voorvoelt Protasevitsj al dat er iets niet helemaal pluis is. Vanuit de terminal typt hij een bericht naar een vriend. Een paar ongure types schaduwen hem, merkt hij schertsend op. “Het lijkt erop alsof ze (de geheime diensten, red.) me volgen op het vliegveld”, zo schrijft hij. “Ze probeerden mijn documenten zelfs te fotograferen. Ik weet het niet zeker. Maar het zaakje stinkt”.
Een paar uur later, wanneer het stratenpatroon van Minsk onder hem steeds zichtbaarder wordt, raakt Protasevitsj in paniek. Volgens ooggetuigen aan boord beeft de twintiger van angst. “Doe dit niet, ze zullen me vermoorden, ik ben een vluchteling”, smeekt hij het cabinepersoneel. “We moeten wel, we hebben geen andere keuze”, klinkt het antwoord. Tegen die tijd is de rampspoed die Protasevitsj en Sapega in het verschiet ligt al onomkeerbaar.
Ongehoorde brutaliteit
Volgens de Wit-Russische autoriteiten is er sprake van een bommelding en dient het vliegtuig om veiligheidsredenen te landen op de luchthaven van Minsk. De dagen daarna blijkt de bomdreiging vals en heeft het er alle schijn van dat de bizarre actie louter een voorwendsel is om Protasevitsj en zijn vriendin in de boeien te kunnen slaan. Allebei zitten ze nu achter de tralies in Wit-Rusland, op verdenking van het mede-organiseren van protesten tegen dictator Loekasjenko. Vijftien jaar gevangenisstraf hangt hen boven het hoofd. In het ergste geval wacht Protasevitsj de doodstraf vanwege vermeend terrorisme.
De actie is van een ongehoorde brutaliteit en van het soort dat de wereld nog niet eerder heeft gezien. Althans, zo lijkt het. In werkelijkheid maken nationale overheden zich vaker schuldig aan dit soort wetteloze optredens buiten de eigen landsgrenzen. Sterker nog, het komt zo vaak voor dat er een specifieke term voor bestaat: transnationale repressie. Een praktijk waarbij overheden verzet en protest tegen het eigen regime proberen te breken door middel van het ontvoeren, vermoorden of anderszins geweld aandoen van hun eigen burgers buiten de eigen landsgrenzen. Het overkwam Protasevitsj vorige week op een vlucht tussen twee EU-hoofdsteden in een toestel van een Ierse maatschappij.
Freedom House, een Amerikaanse ngo die onderzoek doet naar democratie en mensenrechten, bracht in februari dit jaar een rapport over transnationale repressie uit. Op basis van openbare bronnen van onder meer de VN, nationale overheden, mensenrechtenbewegingen en mediaverslagen schetst de organisatie een beeld van de illegale praktijken die nationale overheden elders in de wereld bezigen om dissidenten de mond te snoeren.
Conclusie: transnationale repressie is in opmars. Tussen januari 2014 en november 2020 registreerde Freedom House 608 gevallen waarbij overheden op vreemde bodem dissidenten op fysieke wijze geweld aandeden, zegt Isabel Linzer, co-auteur van het rapport.
Is het opjagen, ontvoeren en vermoorden van critici in het buitenland niet een heel oud fenomeen?
“Dat klopt, het is niets nieuws onder de zon. Kijk maar naar de moord op Sovjet-dissident Leon Trotski in 1940. Hij kwam om het leven in Mexico, waar hij op dat moment in ballingschap leefde. Toch lukte het een spion van Stalin om hem te vermoorden. Maar het fenomeen groeit de laatste jaren explosief. In ons rapport komt naar voren dat 31 landen wereldwijd op een of andere manier aan transnationale repressie doen.”
Hoe komt dat, die groei?
“Door een aantal factoren. Veruit de belangrijkste daarvan is de digitale component. We zijn tegenwoordig veel beter verbonden met elkaar dan vroeger. Dat is fantastisch voor journalisten en activisten die in ballingschap in het buitenland wonen en zodoende met elkaar kunnen communiceren, maar er is ook een keerzijde. Dankzij digitale tools is het voor kwaadwillende regimes ook makkelijker dissidenten op te sporen.
Daarnaast speelt migratie een steeds grotere rol bij het neerslaan van kritiek in het buitenland. Dat komt doordat migratie en asiel steeds meer als een kwestie van nationale veiligheid worden geïnterpreteerd. Daardoor kunnen regeringen hun tegenstanders die elders in de wereld asiel willen aanvragen bijvoorbeeld het label terroristisch opspelden om zo’n asielaanvraag te bemoeilijken.”
Heeft u een voorbeeld daarvan?
“De zaak rondom de van origine Bahreinse voetballer Hakeem al-Araibi is veelzeggend. Hij ging in november 2018 met zijn vrouw op huwelijksreis naar Thailand. Al-Araibi had destijds al een asielstatus in Australië, die hij kreeg omdat hij zich in 2011 verzette tegen het regime in Bahrein. Toen hij in Bangkok landde, werd hij opgepakt op basis van een rood alarm van Interpol, een bevel dat Bahrein had doen uitgaan om hem te arresteren en uit te leveren. Al-Araibi heeft 76 dagen vastgezeten in Thailand, omdat Interpol werd gemanipuleerd en ondanks zijn status als politiek vluchteling.”
En de zaak rondom Roman Protasevitsj?
“Die illustreert het probleem ook als geen ander. Protasevitsj was onderweg van de ene naar de andere EU-hoofdstad en bleek zelfs ín de lucht ín een Europees vliegtuig niet veilig. Dat zegt wel iets over de ongehoorde brutaliteit die er vandaag de dag bij transnationale repressie komt kijken. Leiders inspireren elkaar ook door dit soort acties. Dat is zorgelijk.”
Gaat het altijd om fysiek geweld of zijn er ook andere vormen van vervolging op vreemde bodem?
“Zeker zijn die er. Dan moet je vooral denken aan intimidatie online: bedreigingen via sociale media bijvoorbeeld. Ook spyware speelt een rol bij hedendaagse repressie op vreemde bodem. Door digitaal informatie van tegenstanders te ontvreemden, kunnen regimes hele netwerken onder druk zetten. Niet alleen hun directe tegenstander, maar ook mensen met wie hij of zij communiceert. Collega’s, familie, vrienden. Ga maar na: als jouw collega ernstig wordt bedreigd of zelfs wordt mishandeld of vermoord, ga jij zelf ook op een andere manier werken.”
Wat is de oplossing om dit tegen te gaan?
“Aansprakelijkheid. De leiders die zich schuldig maken aan deze praktijken, moeten verantwoordelijk gehouden worden. Er moeten consistente, zware en gerichte sancties komen tegen de hooggeplaatste individuen die verantwoordelijk zijn voor vervolgingen buiten hun eigen landsgrenzen.”
Wie, wat, waar en hoe?
Voorbeelden van transnationale repressie zijn er genoeg. Een onwillekeurig overzicht van daders en slachtoffers.
China ontvoerde miljardair Xiao Jinanhua uit Hongkong
Als er één land is dat er een actieve en alomvattende campagne op nahoudt wat betreft het onderdrukken van de eigen burgers in het buitenland, dan is het China. Neem het lot van de vele etnische Oeigoeren die China ontvluchtten vanwege de vervolging in eigen land. Alleen al in 2015 deporteerde Thailand bijvoorbeeld onder Chinese druk 109 Oeigoeren illegaal naar hun geboorteland. Particuliere verhalen zijn er ook genoeg.
Zoals dat van miljardair Xiao Jianhua, die in 2017 in een hotel in Hongkong werd ontvoerd door Chinese geheime diensten. Diverse bronnen verklaarden destijds, mede op basis van camerabeelden, tegenover The New York Times dat de zakenman werd gedrogeerd en in een rolstoel met een doek over zijn hoofd door de hotellobby werd gerold. Even later zat Xiao op een boot richting het Chinese vasteland. Eenmaal terug in China ontkende Xiao in een verklaring dat hij was gekidnapt. Zijn zakenimperium is vier jaar later op sterven na dood. In juli vorig jaar kondigden Chinese financieel toezichthouders aan dat zij diverse bedrijven van Xiao, met een waarde van enkele tientallen miljarden dollars, in beslag hadden genomen. Officiële reden: financiële malversaties en corruptie. Van Xiao is sinds zijn verklaring in 2017 niets meer vernomen.
Gui Minhai, een van origine Chinese auteur en uitgever, werd in 2015 uit zijn appartement in Thailand ontvoerd door Chinese diensten. Later dook hij op in China, waar hij op de staatstelevisie verklaarde dat hij zichzelf had aangegeven bij de politie vanwege een oude aanklacht wegens rijden onder invloed. Gui zit nog altijd vast.
Er zijn tientallen verhalen zoals die van Xiao en Gui. In 2018 stelden Chinese staatsmedia dat er in vijf jaar tijd zeker 3000 ‘voortvluchtige’ Chinezen waren ‘gerepatrieerd’ uit het buitenland.
Rusland vergiftigde Aleksandr Litvinenko in Londen
Daar waar China vooral berucht is vanwege de schaal waarop het land transnationale repressie uitoefent, staan de Russen bekend om hun bijzonder gewelddadige methodes. Van de in totaal 26 moorden of pogingen daartoe die Freedom House sinds 2014 onder de noemer transnationale repressie registreerde, kwamen er zeven op het conto van Rusland.
Neem Aleksandr Litvinenko. De oud-FSB-agent en Poetin-criticus beschuldigde de Russische president ervan terroristische aanslagen op een aantal flatgebouwen, waarbij meer dan driehonderd mensen om het leven kwamen, zelf te hebben geregisseerd om een dekmantel te creëren voor het binnenvallen van Tsjetsjenië in 2000. Het kwam hem duur te staan. In november 2006 belandde Litvinenko in een ziekenhuis in Londen. Geheim agenten van de FSB zouden radioactief polonium in zijn thee hebben gedaan bij een ontmoeting in de Britse hoofdstad. Drie weken later was Litvinenko dood.
Oud-spion Sergej Skripal en zijn dochter Joelia werden in 2018 eveneens door de Russische diensten vergiftigd in Groot-Brittannië. Ze overleefden ternauwernood. Ruim een jaar later kwam de etnische Tsjetsjeen en oud-legercommandant Zelimkhan Khangoshvili in een park in Berlijn om het leven na een moordaanslag. Onderzoek van Bellingcat wees uit dat een agent van de FSB het vuur op hem opende.
Naast de dood en verderf die de Russen in het buitenland zaaien, kent het Kremlin ook andere methodes om dissidenten buiten Rusland op de huid te zitten. Bijvoorbeeld via een zogeheten rood alarm bij Interpol, een verzoek van nationale autoriteiten om gevluchte personen op te sporen, te arresteren en uit te leveren. Van de in totaal 13.377 opsporingsbevelen die Interpol in 2019 ontving, kwam 38 procent uit Moskou.
Saudi-Arabië folterde en vermoorde Jamal Khashoggi in Instanbul
De Saudische regering heeft eveneens een bijzonder brute reputatie als het aankomt op het neerslaan van verzet in het buitenland. Roemrucht voorbeeld is de zaak rondom Jamal Khashoggi. De journalist van The Washington Post verdween in oktober 2018 nadat hij het Saudische consulaat in Istanbul had bezocht. Onderzoek wees uit dat Khashoggi in het gebouw werd mishandeld, gedrogeerd en uiteindelijk vermoord. Zijn folteraars zaagden daarna zijn lichaam in stukken.
Opvallend is dat het regime van kroonprins Mohammed bin Salman zich in het buitenland relatief vaak op voormalig ingewijden richt. Zoals twee prinsen die uit Frankrijk verdwenen. Een van hen, Saud bin Saif al-Nasr, kwam in de problemen toen hij in september 2015 in een bericht op sociale media zijn steun uitsprak voor een coup. Daarna viel zijn kanaal stil en verdween hij van de radar. Nog altijd ontbreekt van hem elk spoor.
De andere prins, Sultan bin Turki II, wilde zich juist verzoenen met kroonprins bin Salman nadat hij eerder overhoop had gelegen met de koninklijke familie. Daarop stapte bin Turki in februari 2016 op een privéjet van de familie in Frankrijk, in de veronderstelling dat hij naar Caïro zou vliegen voor een meeting. In plaats daarvan werd hij gedrogeerd en naar Riyad gevlogen. Sindsdien is er niets meer van hem vernomen.
Maar ook de onderdanen van de Saoedische monarchie zijn niet veilig voor de lange arm van het koningshuis. Dat bewijst onder meer het verhaal van Loujain al-Hathloul, een prominente vrouwenactivist die in mei 2018 in Abu Dhabi werd gearresteerd. Al-Hathloul belandde op een vliegtuig met eindbestemming Saudi-Arabië. Niet veel later kreeg ze een reisverbod en belandde ze achter de tralies. In december vorig jaar bevond een rechter haar schuldig aan spionage en samenzwering tegen het koninkrijk.
Lees ook:
Wie is Roman Protasevitsj, die uit het RyanAir-toestel werd gehaald en gearresteerd?
De Wit-Russische president Loekasjenko heeft zondag onder dreiging met geweld een vliegtuig van RyanAir gedwongen te landen in de hoofdstad Minsk, om de dissident Roman Protasevitsj op te kunnen pakken. Wie is deze activist?
