Twee docenten hekelen Russificatie van scholen op de Krim. ‘De boeken spreken nu over Malaja Rossia, Klein-Rusland’

Via ‘patriottisch’ onderwijs probeert Moskou kinderen in bezette Oekraïense gebieden langzaam maar zeker te hersenspoelen. Hoe ziet die ‘russificatie’ van het onderwijs eruit? Twee docenten op de Krim, sinds 2014 door Rusland geannexeerd, delen hun ervaringen.

Veel verhalen in Rusland beginnen tegenwoordig met een kapotte droom. Een ambitie, een carrière of toekomstperspectief dat door de oorlog aan diggelen ligt. In het geval van Svetlana (niet haar echte naam) is dat niet anders. De docent op de door Rusland bezette Krim staat al negentien jaar voor de klas. Na een studie geografie aan de universiteit van de Zuid-Oekraïense stad Melitopol ging ze direct het middelbaar onderwijs in en werkte ze op een aantal regionale scholen op het Oekraïense schiereiland dat Moskou in 2014 annexeerde.

Maar sinds het Kremlin de dienst uitmaakt op het schiereiland, heeft Svetlana alsmaar meer moeite met het onderwijssysteem waarin ze zich moet bewegen. Steeds vaker heeft ze het gevoel dat ze naar een ongeluk in slow motion kijkt. Alsof ze in bus op een klif afrijdt, maar niemand de afgrond wil zien. Dat verstikkende gevoel van ongemak begon in september 2014 met de start van het nieuwe schooljaar, vlak nadat Rusland de Krim onder controle kreeg.

“In de zomer daarvoor kwamen er docenten uit Moskou en Krasnodar om workshops te geven aan leraren op de Krim”, vertelt de veertiger via een telefoonverbinding vanaf het schiereiland. “Ze vertelden hoe we het federale onderwijssysteem dienden door te voeren en ze gaven toelichting over de nieuwe lesmethodes.”

Niet veel later volgden ook de nieuwe onderwijsprogramma’s. Hoewel Svetlana aardrijkskunde doceerde op de school waar ze destijds lesgaf, waren de veranderingen overduidelijk. “Met name voor het vak geschiedenis veranderde er van alles”, memoreert ze. “De invalshoeken die de boeken en lesmethoden sindsdien hanteren zijn compleet anders dan in het Oekraïense schoolsysteem.”

Propaganda

In de praktijk van het klaslokaal komt dat er volgens Svetlana op neer dat kinderen aan zuivere propaganda worden onderworpen. “Als het bijvoorbeeld over de oorlogen van het Russische tsarenrijk gaat, dan gaat het niet over het veroveren of bezetten van land, maar gebruiken de boeken het woord verenigen of aansluiten. Of het nu Oekraïne, de Krim of Kazachstan betreft, stuk voor stuk werden ze volgens de nieuwe literatuur ‘verenigd met het moederland’.”

Sinds de oorlog in Oekraïne is die zogeheten russificatie van het onderwijs verder doorgeslagen, weet Svetlana. Zo zijn er wederom nieuwe lesboeken in gebruik waarin bijvoorbeeld niet meer wordt gesproken van het Kievske Rijk of Kiev-Rus daar waar het gaat over het middeleeuwse rijk dat als bakermat van de Slavische beschaving wordt gezien en dat grote delen van het hedendaags Oekraïne, Rusland en Belarus besloeg. “In plaats daarvan spreken de boeken nu over Malaja Rossia, Klein-Rusland.”

Bovenop dit soort inhoudelijke veranderingen kwamen sinds het begin van dit schooljaar ook nog eens de verplichte lesuren met de ietwat cryptische naam ‘gesprekken over belangrijke zaken’. Iedere maandag beginnen Russische scholen met deze verplichte lessen, waarin ‘patriottische vorming en opvoeding’ centraal staan, maar wel pas nadat de leerlingen keurig in een rij staan en het volkslied meezingen terwijl de vlag wordt gehesen.

Svetlana ziet de russificatie van het onderwijs met lede ogen aan. Bovendien ondervond ze afgelopen voorjaar de politisering van het onderwijs ook zelf aan den lijve. “Het begon tijdens een middagpauze halverwege april. Ik was in het klaslokaal en daar stonden vier leerlingen nog wat te kletsen. Een van hen vertelde de andere drie dat er in Oekraïne nazi’s en fascisten rondlopen die de Russisch sprekende bevolking bedreigen.”

Kiev zou Rusland willen aanvallen, zeiden leerlingen

Svetlana onderbrak het gesprek en vroeg de leerlinge of ze wist wat die termen inhielden en hoe ze bij dat idee kwam. “Ze zei dat familieleden haar dat hadden verteld. Daarop legde ik uit dat ik in het verleden veel door Oekraïne heb gereisd en dat ik ook in West-Oekraïne veilig Russisch kon spreken. Ter illustratie vertelde ik dat ik in Melitopol studeerde en me nooit onveilig heb gevoeld. Professoren schakelden zelfs over naar het Russisch als ze wisten dat er Russen in de collegezaal zaten.”

Daarop antwoordde een van de leerlingen dat Kiev Rusland aan zou vallen als Moskou niet zou ingrijpen. Svetlana liet het niet over haar kant gaan en zei dat Oekraïense burgers simpelweg hun eigen thuis verdedigen. “Ik probeerde ze uit te leggen dat Oekraïners strijden voor hun vrijheid en onafhankelijkheid. Dit gesprek vond plaats rond de bevrijding van Boetsja en Irpin, daarom gaf ik de verschrikkingen die daar toen aan het licht kwamen als voorbeeld. Wij worden hier niet gebombardeerd, legde ik ze uit, maar de Russen vermoorden daar wel burgers.”

Hoewel de meisjes na haar uitleg zeiden dat ze haar begrepen, kreeg het voorval een paar dagen later een staartje. “Ik werd op het matje geroepen bij de directeur, kennelijk was het gesprek via de ouders van de meisjes bij de schoolleiding terecht gekomen.” In haar kantoor beet de directeur Svetlana toe dat het niet de bedoeling is om politieke meningen naar leerlingen te ventileren. “Ze was witheet en zei dat de ouders van de kinderen mijn ontslag eisten.”

Niet veel later liet de directeur weten dat Svetlana haar ontslag moest indienen. Zo niet, dan zouden de ouders naar de politie of veiligheidsdienst FSB stappen om een aanklacht in te dienen. “Ik ging akkoord omdat ik verdere escalatie wilde voorkomen. Tijdens het gesprek vroeg ik of het ontslag op wederzijds goedvinden kon plaatsvinden, maar daar wilde ze niets van weten. Feitelijk werd ik gedwongen een ontslagbrief te schrijven. Het was dat of een rechtszaak.”

De politie op de stoep

Svetlana zag weinig andere keus. Op 18 april diende ze haar ontslag in. Desalniettemin stond de politie twee dagen later bij haar op de stoep. Ze namen de docent mee naar het bureau waar ze een verbijsterend verhaal te horen kreeg. “Ze beweerden dat ik commentaar had gegeven op een T-shirt van een van de meisjes waar een groot Z-teken [het Russische pro-oorlogssymbool, red.] op zou hebben gestaan. Dat hadden ze vernomen van de directeur, maar zo’n shirt heb ik helemaal nooit gezien.”

Toch kwam het tot een rechtszaak. Een van de meisjes getuigde tegen haar voormalig lerares en zei dat Svetlana zich in het klaslokaal kritisch had uitgelaten over haar kleding en dat terwijl haar broer in het leger diende. “Ik werd veroordeeld vanwege het in diskrediet brengen van de strijdkrachten en de rechter legde me een boete van 30.000 roebel op [circa 430 euro, red.]”.

De gerechtelijke uitspraak betekende het einde van Svetlana’s droombaan, al mocht ze nog wel het schooljaar afmaken. “Maar die laatste weken voor de zomervakantie waren zwaar. Sommige kinderen tekenden Z-tekens op papier, anderen kalkten teksten als ‘de Krim is Rusland’ op schoolborden of plakten stickers met de tekst ‘voor altijd samen’ op hun schriften. Het was pijnlijk om te zien. Mijn droombaan was opeens een nachtmerrie.”

Slechts via haar persoonlijke netwerk vond Svetlana een nieuwe baan op een kleine school in het noorden van de Krim, niet ver van het Oekraïense vasteland. “Ik ken de directeur al jaren, dus zij was bereid om me een baan aan te bieden. Anders was het onmogelijk geweest”. Maar ook op haar nieuwe werk liggen de oorlog en de militaire censuur als een loden deken over haar en haar collega’s heen.

“Onlangs riep de directeur alle docenten bijeen. Ze gaf ons het dringende advies om gesprekken over de zogeheten ‘speciale militaire operatie’ te mijden. Tijdens de bespreking liet ze doorschemeren dat er mensen rondlopen die meeluisteren en rapporteren aan de diensten”. Na afloop van de vergadering nam de directeur Svetlana apart. “Ze zei dat de FSB al naar me had geïnformeerd. Ze wilden weten hoe ik functioneerde en of er soortgelijke problemen waren als op mijn vorige school.”

Het is daarom nog maar de vraag hoelang ze haar werk kan blijven doen voordat zich nieuwe problemen aandienen. “Dat is wat er van het onderwijs in Rusland is geworden: een propagandistisch verlengstuk van de staat waar de veiligheidsdiensten over waken.”

‘De jongste leerlingen weten niet beter dan wat ze op de propagandakanalen horen’

Ook Sasja zag het onderwijs op de Krim waar hij middelbare scholieren informatica doceert de afgelopen jaren steeds verder russificeren. Want toen hij in 2012 als leraar begon op de school waar hij nog altijd werkt, was er nog geen vuiltje aan de lucht. “Ik werk op een school waar de voertaal vóór de Russische bezetting het Krim-Tataars was”, vertelt hij over de telefoon vanuit het zuidwestelijke deel van het schiereiland. “Maar toen de Russen hier kwamen, veranderde dat. Het Russisch werd ingevoerd en de facultatieve lessen die nog wel in het Krim-Tataars werden gegeven, werden naar het eind van de dag verplaatst als de leerlingen al moe zijn.”

Hoewel hij zelf als informaticadocent in zijn eigen lessen weinig van doen heeft met de politieke veranderingen, ziet Sasja de veranderingen in de school wel degelijk aan zich voorbijtrekken. “Moskou legt allerlei patriottische zaken op aan kinderen. Leerlingen moeten bijvoorbeeld verplicht essays schrijven over het heroïsche verleden van Rusland. Ze moeten zelfs brieven schrijven naar soldaten die aan het front vechten in Oekraïne.”

Zijn collega’s die direct met de gepolitiseerde lesinhoud te maken hebben, steunen de veranderingen veelal niet. “Maar er is veel druk vanuit de autoriteiten op leraren en scholen om aan de richtlijnen te voldoen.” Zo controleert de onderwijsinspectie met regelmaat of scholen zich wel houden aan de nieuwe voorschriften en zo niet dan volgen er sancties zoals boetes of in het ergste geval sluiting van de school.

“Sommige docenten proberen weliswaar om de richtlijnen heen te werken, maar dat is zeker nu vrijwel onmogelijk. Leraren die vakken zoals geschiedenis of maatschappijleer geven, moeten thematische plannen maken voor elke les en die moet de school een jaar lang bewaren, zodat de regionale autoriteiten die kunnen controleren.” Volgens de docent richten die inspecties zich in het bijzonder op de invulling van de lesuren met ‘gesprekken over belangrijke zaken’, de verplichte lessen waarin ‘patriottische vorming en opvoeding’ centraal staan. “Dat is echt het nieuwe paradepaardje van het Russische onderwijs.”

Vaderlandsliefde

Toch is er nog wel enige ruimte om te manoeuvreren, weet Sasja. “Als docenten weten dat de leerlingen en hun ouders te vertrouwen zijn, dan willen ze nog wel eens een eigen invulling geven aan de onderwerpen die de richtlijnen voorschijven.” Als voorbeeld geeft hij de lessen over het thema vaderlandsliefde. “Dat thema kan natuurlijk breed geïnterpreteerd worden. Sommige docenten leggen dan uit wat vaderlandsliefde voor hen persoonlijk betekent. Ze weigeren de exacte richtlijn van de staat te volgen en geven er een creatieve draai aan.”

Onder de leerlingen op zijn school merkt Sasja tot nog toe vooral gemengde reacties daar waar het op het patriottische onderwijs aankomt. “Ze kijken er verschillend tegenaan. Sommigen zien het simpelweg als een nieuw verplicht vak, terwijl anderen spijbelen tijdens de patriottische lesuren. De ‘gesprekken over belangrijke zaken’ zijn per slot van rekening de eerste les op maandagochtend, het perfecte excuus om te laat te komen of je te verslapen. Het blijven natuurlijk pubers.”

Informele gesprekken met zijn leerlingen over politieke kwesties vermijdt de docent hoe dan ook steeds meer. “Voorheen tijdens de eerste jaren van de annexatie waren veel leerlingen nog oud genoeg om er een eigen mening over te hebben. Maar nu zijn we inmiddels alweer negen jaar verder sinds de bezetting en weten zeker de jongste leerlingen niet beter dan wat ze op de propagandakanalen horen. Zij zijn van kinds af aan gehersenspoeld en daardoor hebben de meesten geen onafhankelijke mening meer. Bovendien maakt het Russische onderwijssysteem nu ook nog eens zombies van ze, dus politieke gesprekken daar waag ik me met hen niet aan.”

De namen van Svetlana en Sasja zijn om veiligheidsredenen gefingeerd. Hun werkelijke namen zijn bekend bij de hoofdredactie.

Lees ook:

Aangepaste boeken, de vlag hijsen en het volkslied zingen: Russisch onderwijs is steeds patriottischer

Op 1 september begonnen de Russische scholen weer, maar een schooljaar als elk ander wordt het niet. Zo moeten kinderen voortaan wekelijks de vlag hijsen en het volkslied zingen. Aangepaste schoolboeken rechtvaardigen de invasie van Oekraïne.