Svetlana Tichanovskaja: ‘Ik kan het me niet veroorloven de hoop te verliezen’

Bij elke ontmoeting met een Europese leider stelt Svetlana Tichanovskaja (38) dezelfde vraag: “Wat is er aan de hand met Europa?”. In een jaar tijd werden 35.000 Wit-Russen gearresteerd, maar op de sanctielijst van de EU staat slechts een tachtigtal vertegenwoordigers van het ­regime van Aleksandr Loekasjenko. “Veel landen hebben iets gedaan, maar het is niet genoeg. Nog steeds zitten er veel mensen gevangen. De inzet is er, maar er is geen ­resultaat. Dat doet pijn.”

De voorvrouw van de Wit-Russische ­democratische beweging die zich afgelopen zomer kandideerde voor het presidentschap, en vervolgens duizenden mensen op de been bracht, houdt kantoor in een zakencentrum in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Daar vluchtte ze naartoe toen zij en haar ­gezin door het regime werden bedreigd. Ze heeft uitzicht over het oude centrum vol kerken en kathedralen en het nieuwe zakenhart. Stipt op tijd schuift ze aan – in haar eentje, zonder woordvoerders of adviseurs. “Hier ben ik veilig, tenminste dat hoop ik”, zegt ze, met een knikje naar de potige beveiliger bij de lift. “De regering van Litouwen is vriendelijk voor me. Maar ik kan niet zeggen dat ik plezier beleef aan het leven in Vilnius. Ik wil naar huis. Mijn hart is in Belaroes.”

Zoals elke dag is Tichanovskaja druk doende om internationaal steun te verkrijgen voor haar zaak. Daartoe gaat ze in gesprek met diplomaten, ambassadeurs en ­regeringsleiders. Ondertussen houdt ze via videoverbindingen intensief contact met Wit-Rusland: met studenten, leraren, stakings- en buurtcomités. Beslissingen nemen over acties van demonstranten doet ze niet, benadrukt ze. “Als ze ons vertellen dat ze te bang zijn om grote manifestaties te organiseren, dan roepen we daar ook niet toe op.”

Kunt u vanuit Vilnius de Wit-Russen nog enige bescherming bieden?

“Nee, ik kan ze niet beschermen. Ik heb geen organisatie ter plekke en heb er geen politiemacht tot mijn beschikking. In Wit-Rusland heerst totale wetteloosheid. Daar kan ik weinig tegen beginnen. Maar als ik in Minsk zou zijn, zou ik in de gevangenis ­zitten. Dan zou ik hen ook niet kunnen ­beschermen.”

U pleit voor onderhandelingen met het ­regime. Hoe kunt u onderhandelen met een man die uw echtgenoot opsloot in de ­gevangenis?

“Onderhandelen doen we niet met Loekasjenko. Hij heeft na de verkiezingen het land tot een hel gemaakt. Sindsdien is hij ongeschikt als gesprekspartner. Maar we weten dat er onder de ‘nomenklatoera’ – de elite – mensen zijn die verandering willen, zoals vertegenwoordigers van grote bedrijven en politiediensten. Zij begrijpen dat het beter is een dialoog te beginnen dan een regime te steunen dat ons land verwoest.”

Dus Loekasjenko moet eerst opstappen voordat onderhandelingen plaatsvinden? Hoe realistisch is dat scenario?

“Er zijn veel mogelijke scenario’s. Wat in elk geval onmogelijk is, is blijven regeren als de steun van de bevolking ontbreekt. Ik weet niet hoe het zal aflopen: dat Loekasjenko zal vluchten, of dat een veilige aftocht voor hem een onderhandelingspunt zal zijn. Maar de dialoog vindt al plaats. Elk contact van internationale leiders met een Wit-Russische minister is al dialoog — ook als dat een vertegenwoordiger van Rusland is. De invloed van het Kremlin op Loekasjenko is namelijk groot.”

Rusland kiest er tot nu toe voor om ­Loekasjenko te steunen.

“Het scenario van nieuwe verkiezingen in Wit-Rusland onder druk van de bevolking is niet aantrekkelijk voor de Russische leiders. Zij hebben immers ook met een oppositiegolf te maken. We moeten het Kremlin overtuigen dat het niet om Rusland gaat, maar om een binnenlandse kwestie. De prijs die ze betalen voor steun aan Loekasjenko is te hoog. Hij wordt door andere landen ­beschouwd als giftig. Binnenlands is hij politiek bankroet.”

Kunt u met het Kremlin in gesprek?

“Loekasjenko liet de leiders van de democratische oppositie oppakken om Rusland die mogelijkheid te ontnemen. Rusland koos ervoor hem te hulp te schieten, maar nu zien we die uitgesproken steun niet meer: niet financieel en niet politiek. We horen dat ze spreken over routekaarten naar onderlinge integratie, maar Wit-Russen wordt niet om hun mening gevraagd. Daarom moeten de overeenkomsten die Loekasjenko in deze periode ondertekent worden heroverwogen. Maar de relatie met Rusland willen we niet verpesten. Niemand wil dat.”

Afgelopen augustus stonden er honderd­duizenden vreedzame demonstranten voor het presidentieel paleis in Minsk. Had de aanpak niet radicaler moeten zijn?

(Na lang nadenken:) “Ik ben absoluut tegen radicalisme. Ik ben voor menselijkheid. Als ik terugdenk aan de situatie bij het presidentieel paleis ben ik er niet zeker van dat Loekasjenko niet op de demonstranten had laten schieten. Tijdens de revolutie in Oekraïne (2014, de volksopstand tegen president Janoekovitsj, MD) stopte het schieten na honderd doden. In Wit-Rusland volgde na de verkiezingen een aantal helse dagen, waarna hij zijn troepen bevel had kunnen geven het vuur te openen. Niemand weet hoeveel slachtoffers er dan zouden zijn ­gevallen.”

Het betekent dat de strategie van Loekasjenko werkt: hij past grotesk geweld toe, om vervolgens de angst te gebruiken.

“De vele jaren van angst hebben wrange vruchten voortgebracht in Wit-Rusland. Hoe groots de begeestering ook was tijdens de opstand, het is eenvoudig om de mensen bang te maken en het protest te onderdrukken met wapens en stokken. Vergeet niet dat het protest in augustus en september spiritueel van aard was: spontaan, en zonder plan of structuur. Niemand vertelde de Wit-Russen dat ze op straat moesten blijven tot Loekasjenko zou opstappen. In de weekenden demonstreerden de mensen massaal, maar op maandag gingen ze weer aan het werk. Dat de fabrieksarbeiders zich mengden in het protest maakte het regime doodsbang. De oproerpolitie joeg hen met grof ­geweld terug naar de fabriek.”

Hoe staat het met de kansen voor demo­cratie in Wit-Rusland?

“Het zal een langdurig proces zijn. Onze ­ouders leefden eerst in de Sovjet-Unie, en vervolgens kwamen we onder een totalitair bewind terecht dat nu al 26 jaar voortduurt. De Wit-Russen zijn gewend dat ze bevelen kregen en die uitvoerden; nu komen ze in een situatie dat ze zelf gaan beslissen. ­Democratie betekent niet alleen dat je het recht hebt te zeggen en te doen wat je wilt, maar houdt ook in dat je verantwoordelijkheid neemt om zelf de situatie te beïnvloeden. Ik denk dat Wit-Russen snel zullen ­leren. De demonstranten vragen mij niet wanneer ze wat moeten doen. Ik won de verkiezingen niet omdat dat mijn wens was: zij hebben op mij gestemd, dus zij zullen dit gevecht ook mede moeten voortzetten.”

Wat is de verantwoordelijkheid van het Westen? Bent u teleurgesteld?

“Ik kan niet zeggen dat ik teleurgesteld ben. Veel landen hebben veel betekend. Ik begrijp inmiddels dat de Europese Unie een trage bureaucratische machine is. Maar ze moeten met meer urgentie handelen. In ­augustus en september was de tijd rijp voor stevig optreden. Nu er geen beelden meer binnenkomen van massabijeenkomsten, denkt Europa misschien dat het land gekalmeerd is. Dat is niet zo: de Wit-Russen verkeren in groot gevaar. Ik vraag van Europa zich niet blind te staren op beelden, maar de eigen waarden voor ogen te houden.”

Hoe houdt u hoop?

“Dat is niet makkelijk. Dagelijks moet ik mijn kinderen in de ogen kijken, die me ­vragen waar hun papa is. Maar ik ben niet de enige: in Wit-Rusland zijn er honderden mensen die in dezelfde situatie verkeren. Ik voel me verantwoordelijk, voor mijn kinderen, mijn echtgenoot en al die mensen die willen doorvechten terwijl ze daar de kans niet toe krijgen. Wij zijn de enige hoop van de gevangenen. Hoe kapot ik soms ook ben, ik kan het me niet veroorloven de hoop te verliezen.”

Lees ook: Hoe anti-politica Svetlana Tichanovskaja leider van de Wit-Russische oppositie werd

Tot voor kort was Svetlana Tichanovskaja een onbekende huisvrouw. Nu is ze de meest serieuze opponent van president Aleksandr Loekasjenko, die Wit-Rusland sinds 1994 regeert. Vandaag spreekt ze de VN Veiligheidsraad toe.