Queen Elizabeth II (1926 – 2022) werd een leven lang geleid door diepgevoeld plichtsbesef

Donderdag overleed Elizabeth Alexandra Mary Windsor, de langstzittende monarch ter wereld. Het Verenigd Koninkrijk neemt afscheid van een koningin met groot plichtsbesef.

Toen Annie Leibovitz in 2007 een officieel portret van koningin Elizabeth mocht maken, wilde ze haar het liefst zittend op een paard fotograferen. Dat was het koninklijk paleis echter net iets te losjes. De beroemde Amerikaanse fotografe, zo werd besloten, kreeg dertig minuten de tijd om de Britse monarch in vol ornaat in enkele van haar ontvangkamers vast te leggen. Dat Elizabeth een kwartier te laat voor de sessie verscheen, moest ze daarbij voor lief nemen.

Enkele minuten later leek het helemaal mis te gaan. Was het, suggereerde Leibovitz, misschien mogelijk dat de koningin haar diadeem zou afzetten om het beeld wat minder chic te maken? Elizabeth reageerde als gestoken. “Minder chic??!?”, bitste ze, wijzend op al het fluweel en zijde waarmee ze behangen is. “En wat denkt u dan dat dit allemaal is?” Terwijl de spanning opliep en de fotografe vreesde haar spullen onverrichter zake weer in te moeten pakken, bleek de koningin opeens over een gezonde dosis Britse humor te beschikken: ze grinnikte om haar eigen woorden. De fotosessie was gered.

‘Lilibeth’

Elizabeth Alexandra Mary Windsor werd geboren 21 april 1926 om 2.40 ’s ochtends in het huis van haar grootvader van moeders zijde in Londen. Ze was de oudste dochter van prins Albert, de hertog van York en de tweede zoon van koning George V, en van diens vrouw Lady Elizabeth Bowes-Lyon. Het meisje kreeg binnen de familie ‘Lilibeth’ als koosnaam toebedeeld, maar stond officieel bekend als Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Elizabeth van York.

Samen met haar vier jaar jongere zusje Margaret kreeg de nummer drie in de lijn van de Britse erfopvolging thuis les van haar moeder en een gouvernante. De eerste tien jaar van haar leven verliepen zorgeloos. Haar oom Edward was de beoogde troonopvolger die de zware last van de monarchie op zijn schouders voelde drukken. Albert en zijn gezin bevonden zich in de luwte van deze erfelijke opgave.

Dat alles veranderde in 1936, toen haar grootvader overleed en haar oom, koning Edward VIII, na minder dan een jaar plotseling afstand deed van de troon om met de twee keer gescheiden Amerikaanse Wallis Simpson te kunnen trouwen. Haar vader nam als koning George VI het stokje over, en Elizabeth was opeens kroonprinses – met alle levenslange verplichtingen van dien.

Zakdoek

Lilibeth werd door haar vroegere gouvernante omschreven als een jong meisje dat dol was op paarden en honden, maar dat ook zeer gedisciplineerd en verantwoordelijk was. Eenmaal bestempeld als toekomstige koningin, verloor ze al haar spontaniteit. Ze leerde af om haar emoties in het openbaar te tonen en berispte Margarets sentimentaliteit toen het tweetal op de kade afscheid nam van hun op staatsbezoek naar Canada vertrekkende ouders. “Een zakdoek is om mee te wuiven”, stelde ze. “Niet om in te huilen.”

Om ervoor te zorgen dat ze toch wat omgang had met meisjes van haar eigen leeftijd, werd speciaal voor haar een padvindstersafdeling opgericht: de 1st Buckingham Palace Company. Later werd ze zeeverkenner.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleven de twee prinsesjes, zeer tegen de zin van de politiek, in Groot-Brittannië. Hun moeder wees de suggestie hen te evacueren naar Canada resoluut van de hand. “De kinderen vertrekken niet zonder mij”, verklaarde ze. “Ik vertrek niet zonder de koning. En de koning zal zijn land nooit verlaten.”

Ondergebracht in Windsor Castle hield Elizabeth in 1940 op veertienjarige leeftijd haar eerste radiotoespraak. In het BBC-programma Children’s hour stak ze de vele Britse kinderen die door de oorlog geëvacueerd waren uit hun steden een hart onder de riem. Ook voerden de prinsesjes met Kerstmis pantomimespelen op ten bate van het Queen’s Wool Fund, dat van de opbrengst wol kocht om kleding voor de Britse militairen van te breien.

In 1945 nam Elizabeth dienst bij een vrouwenafdeling van het Britse leger. Ze werd opgeleid tot chauffeur en mecanicien, bestuurde militaire trucks en volgde voor het eerst van haar leven klassikaal onderwijs. Op 8 mei, Victory in Europe Day, mengden Elizabeth en Margaret zich anoniem tussen de menigte die in de Londense straten fuivend het einde van de oorlog in Europa vierde.

Verliefd

Elizabeth werd verliefd op haar toekomstige echtgenoot Philip Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg, prins van Griekenland en Denemarken en een ver familielid, toen ze dertien jaar oud was en hij achttien. Ze ontmoetten elkaar in 1939 tijdens een koninklijk bezoek aan een marineschool in Dartmouth, waar Philip werd opgeleid. Ze schreven elkaar brieven en trouwden op 20 november 1947 in Westminster Abbey in Londen. Die verbintenis had nogal wat voeten in de aarde; Philip was Grieks-orthodox, van tweederangs adel, bezat geen noemenswaardig kapitaal en had zussen die getrouwd waren met nazi’s. Elizabeths moeder zou zeer op het huwelijk tegen zijn geweest en typeerde de geliefde van haar dochter naar verluidt zelfs als ‘de Hun’.

Die omschrijving, of nu daadwerkelijk zo geformuleerd of niet, leek zeker niet geheel ongegrond. Gedurende de 73 jaar van hun huwelijk wist de prins-gemaal zijn vrouw regelmatig publiekelijk in verlegenheid te brengen met zijn vaak weinig fijnbesnaarde grappen en opmerkingen. Zo vroeg hij tijdens een ontvangst door de Nigeriaanse president, gekleed in traditionele dracht, of hij soms op het punt stond naar bed te gaan; hij had zijn nachthemd immers al aan. Op bezoek in China waarschuwde hij een aantal Britse uitwisselingsstudenten niet te lang te blijven, omdat ze anders nog spleetogen zouden krijgen. De Duitse bondskanselier Helmut Kohl sprak hij aan met Reichskanzler – een titel die Adolf Hitler als laatste droeg.

Lachen

Toch waren Elizabeth en de in 2021 overleden Philip volgens hun naasten een goede partij voor elkaar. Dat kwam vooral door de tegenstellingen in hun karakter. Elizabeth was verlegen en een weifelaarster die lang aarzelde bij het nemen van beslissingen, terwijl Philip rechtdoorzee, ongeduldig en explosief van karakter was, maar ook schalks, energiek en voorzien van een gezond relativeringsvermogen.

Daarnaast maakte Philip haar, vertelde hun kleinzoon Harry eens, dusdanig aan het lachen dat het doorknippen van linten, het dopen van schepen en het voeren van lege babbeltjes met handenschuddende hoogwaardigheidsbekleders draaglijk voor haar bleef. Tijdens een optreden van Elton John merkte de in de koninklijke loge gezeten Elizabeth op dat het fijn zou zijn als hij de microfoon aan één kant zette. Philip riposteerde met een: “Het zou fijn zijn als hij de microfoon uitdeed” – en toverde zo een grote glimlach op haar gezicht.

Van prinses naar koningin

De eerste jaren van hun huwelijk waren zorgeloos. Zo verbleef het jonge echtpaar tussen 1949 en 1951 enkele keren lange tijd samen op Malta, waar Philip als marineofficier gestationeerd was, en liet daarbij hun zoontje Charles in Groot-Brittannië achter bij de grootouders en een oppas. Philip en Elizabeth woonden er in een villa, aten in restaurants, flaneerden, dansten, reden rond in een cabriolet en zaten hand in hand in de bioscoop; net als gewone stervelingen. Hun tweede kind, dochter Anne, zou op het toen nog Britse eiland zijn verwekt.

Al snel werd echter duidelijk dat die onbekommerde periode slechts van korte duur zou zijn. Elizabeths vader had longkanker en leed daarnaast nog aan een keur van andere ziekten en kwaaltjes. Begin jaren vijftig was hij al verzwakt en op 6 februari 1952, toen zijn dochter en schoonzoon als onderdeel van een tour langs de landen van de Gemenebest in Kenia op safari waren, overleed koning George VI. De 25-jarige Elizabeth verbleef in het in een boom gesitueerde Treetops Hotel, waar ze ’s avonds als prinses de ladder omhoog klom en ’s ochtends als koningin weer langs diezelfde ladder afdaalde. Daarvan was zijzelf zich op dat moment niet bewust; het telegram uit Londen was niet aangekomen, en Philip moest van een journalist horen dat de koning overleden was – en dit vervolgens zijn vrouw vertellen.

Van Churchill tot Truss

Gedurende de zeventig jaar dat ze op de troon zat, zag Elizabeth II het ooit zo machtige Britse rijk uiteenvallen en de Gemenebest van Naties steeds verder uitdijen. De helft van de landen die bij haar kroning tot haar koninkrijk behoorden, waaronder Pakistan, Zuid-Afrika en Ceylon (nu Sri Lanka), werden tijdens haar periode als staatshoofd onafhankelijke republieken. In de jaren zestig en zeventig ging het daarbij opeens bijzonder rap door de dekolonisatie van Afrika en het Caribische gebied. Toch bleef ze tot haar dood naast het Verenigd Koninkrijk nog veertien andere staten apart als koningin vertegenwoordigen.

Ook op andere vlakken zag Elizabeth de wereld veranderen. Haar eerste premier was Winston Churchill, haar laatste was Liz Truss, de vijftiende. Haar kroning op 2 juni 1953 in Westminster Abbey was de eerste rechtstreekse Eurovisie-uitzending, en voor het eerst in de geschiedenis waren er toen meer tv-kijkers dan radioluisteraars: 20 miljoen. Voor velen was het de eerste keer dat ze een televisie-uitzending zagen – vaak bij de buren, omdat slechts weinigen in die tijd een eigen toestel bezaten. Het verslag van deze gebeurtenis was tevens de langste Nederlandse live-radioreportage ooit.

Ze was koningin toen de eerste mens landde op de maan en was de eerste Britse monarch die haar vier kinderen naar gewone scholen stuurde. Ondenkbaar nog in de jaren vijftig, infiltreerde de roddelpers later haar leven door journalisten undercover op paleisbaantjes te laten solliciteren, en werden intieme telefoongesprekken tussen prins Charles en toen nog Camilla Parker-Bowles afgedrukt in de krant.

In 2007 kreeg de koningin haar eigen YouTubekanaal, in 2009 begon ze met Twitter. Elizabeth had een Facebookpagina en zette foto’s op Flickr. En voor wie dacht dat dit louter iets was van de mensen om haar heen, kwam er het bericht dat de toch aartsconservatieve Elizabeth – mede dankzij haar kleinkinderen – zeer geïntrigeerd was door moderne technologie en daarmee ook overweg kon: ze had een eigen e-mailadres, internet en bezat een mobiele telefoon.

Groot plichtsbesef

Bij haar troonsbestijging koos Elizabeth ervoor zichzelf, meer nog dan haar voorgangers, te profileren als hoofd van de welfare monarchy, waarbij zij als koningin een veredelde maatschappelijk werkster was. Dat hield vooral veel plichtplegingen in, opdat de kansarmen, sociaal zwakken en een ieder die zich ten behoeve van de natie verdienstelijk had gemaakt een koninklijk steuntje in de rug kreeg. Dat deed ze met verve: Elizabeth zag haar ambt als een goddelijke roeping en werd haar leven lang geleid door een intrinsiek plichtbesef. Ze was dan ook hardwerkend en stootte zelfs toen ze al halverwege de tachtig was nog steeds geen taken af; ‘ofschoon we haar steeds vertellen dat we graag dingen van haar overnemen’, verzuchtte haar kleinzoon William eens.

Een intellectueel was ze zeker niet. Ze begon de dag met het doornemen van de sportkaternen uit de kranten, was dol op paardrijden en honden en keek graag naar soaps. Haar bemoeienissen met de Britse politiek waren in 1956 en in 1963 dan ook weinig succesvol. Volgens de toen geldende normen was het aan Elizabeth om de nieuwe premier aan te wijzen. Haar keuze werd in beide gevallen niet gewaardeerd, en voor het eerst viel haar kritiek ten deel: ze zou geen voeling met de werkelijkheid hebben en zich door verkeerde adviseurs hebben laten leiden. In 1965 werd ze van deze politieke verplichting ontheven.

Het ‘annus horribilis’

Ook de rest van haar koningschap zag Elizabeth haar populariteit fluctueren. In het begin van haar regeerperiode werd ze afgeschilderd als een glamoureuze sprookjeskoningin, al probeerde men haar later een wat moderner imago te geven. In de jaren tachtig nam de kritiek op de koninklijke familie – bijgenaamd ‘The Firm’ – toe, vooral door de vele schandalen rondom haar kinderen. Het satirische programma Spitting Image stak bijna wekelijks op meedogenloze wijze de draak met (vooral) Charles en zijn vrouw Diana, prins Andrew en diens echtgenote Sarah Ferguson, de ‘Queen Mum’, de nogal dol op drank zijnde Margaret en natuurlijk Elizabeth en Philip zelf.

Gelijktijdig dwong de koningin echter bewondering af door de koelbloedige wijze waarop ze zichzelf en haar paard onder controle hield toen er in 1981 van dichtbij zes schoten op haar werden gelost tijdens een ceremonie in Londen. Een jaar later bleef ze al even kalm toen ze wakker werd en een verwarde man in haar slaapkamer in Buckingham Palace aantrof. Ze knoopte een praatje met hem aan totdat hij een kleine tien minuten later werd verwijderd.

In de jaren negentig kreeg Elizabeth nog meer voor haar kiezen. Ze bestempelde 1992 in niet geheel correct Latijn tot annus horribilis, een verschrikkelijk jaar, omdat drie van haar vier kinderen – Charles, Anne en Andrew – in scheiding lagen, er een stevige brand in Windsor Castle had gewoed, en omdat ze in Dresden tijdens een staatsbezoek door demonstranten met eieren was bekogeld. Ook werd toen besloten dat ze vanaf 1993 inkomensbelasting moest gaan betalen.

The Crown

In de zomer van 1997 kreeg ze het predikaat van wereldvreemde ijskoningin omdat zij en Philip schijnbaar stoïcijns bleven onder de dood van hun ex-schoondochter Diana, die op 31 augustus bij een verkeersongeluk in Parijs om het leven kwam, in plaats van naar buiten te treden om het rouwende volk bij te staan. De gemoederen kalmeerden pas toen ze, de dag voor de begrafenis, in een radiotoespraak de Princess of Wales respect betuigde en uiting gaf aan haar ‘grootmoederlijke gevoelens’ ten opzichte van William en Harry; de twee zoontjes van Charles en Diana.

Toen ze vijf jaar later, vlak na het overlijden van zowel haar zus als haar moeder, haar gouden jubileum als koningin vierde, bleek haar populariteit weer aardig te zijn opgekrikt naar het niveau van de begindagen van haar regeerperiode. De warme belangstelling bleek ook uit het feit dat het publiek massaal keek naar de spraakmakende serie The Crown, die de online film- en serieaanbieder Netflix vanaf eind 2016 over haar regeerperiode maakte.

Intussen brak ze record na record. Toen ze in 2007 haar diamanten huwelijk vierde, waren zij en Philip al het langst getrouwde koninklijke echtpaar dat het Verenigd Koninkrijk ooit regeerde. Uiteindelijk waren ze 73 jaar getrouwd toen de dood hen op 9 april 2021 scheidde; en toen Elizabeth in St. George's Chapel afscheid nam van haar op 99-jarige leeftijd overleden echtgenoot, oogde ze broos. Ze zat vanwege de toen geldende coronamaatregelen moederziel alleen in een kerkbank.

Jubileumjaar

Eind 2007 brak ze ook al een ander record, dat van de oudste Britse monarch, toen ze de leeftijd passeerde waarop koningin Victoria in 1901 overleed. Op 9 september 2015 nam ze nog een stokje van Victoria over, nu als langst regerende vorst(in) ter wereld. In 2022 zat zij maar liefst zeventig jaar op de troon. Maar haar jubileumjaar begon minder feestelijk dan ze had gehoopt. Tegen haar zoon Andrew werd een rechtszaak aangespannen door Virginia Giuffre, die hem ervan beschuldigde haar misbruikt te hebben toen zij zeventien was.

Elizabeth nam hem daarop zijn militaire titels en koninklijke privileges af en hij mocht in juni niet deelnemen aan de ‘balkonscène’ van Buckingham Palace; een belangrijk deel van de festiviteiten in het jubileumjaar. Ook voor prins Harry en zijn vrouw Meghan Markle was er geen plaats op het balkon. Zij trokken zich in 2020 terug uit het koninklijke leven en verhuisden naar de Verenigde Staten.

Ondertussen vestigde zoon Charles een eigen record. Dat deed hij op 20 april 2011 als de langst zittende troonopvolger uit de Britse geschiedenis. Als onderwerp van veel gegniffel en spot vanwege zijn vaak zweverige ideeën, leek daar echter niemand heel rouwig om te zijn – buiten de prins zelf dan wellicht. Op zijn zestigste verjaardag vertolkte een Britse krant die gevoelens door te schrijven: ‘Happy birthday Charles, but long may the Queen reign over us’. Het klonk als een halve grap, maar onderstreepte hoe moeilijk het voor de Britten zal zijn te wennen aan het post-Elizabethtijdperk.

Lees ook:

Ze is fragieler, maar Queen Elizabeth is onverminderd populair

In februari van dit jaar is Elizabeth II exact zeventig jaar koningin van het Verenigd Koninkrijk. In een verzorgingshuis in het Engelse Hoylake halen tachtigplussers herinneringen op.

Hoe moet het verder met het Britse koningshuis als de Queen er niet meer is?

De 96-jarige Queen kon de festiviteiten voor het 70-jarige jubileum slechts deels bijwonen. Het riep meer dan ooit de vraag op: hoe verder na Elizabeth II?

De Britse monarchie heeft haar glans verloren

In Londen startte donderdag het grote feest voor het 70-jarig jubileum van de Queen. Maar veel Britse jongeren zijn minder koningsgezind dan vaak wordt gedacht.