Per tijdmachine terug naar de Sovjet-Unie

Een vriendin wees mij onlangs op het Russische gezegde vse novoje, eto chorosjo zabytoje staroje. Een spreekwoord dat kan worden vertaald als ‘al het nieuwe is het al lang vergeten oude’. Volgens de legende ontsprong de uitspraak aan het Franse hof aan het eind van de achttiende eeuw. Toen de persoonlijke naaister van koningin Marie Antoinette daar een oude jurk opkalefaterde, merkte de vorstin op dat nieuwe, innovatieve dingen eigenlijk niet bestaan, maar slechts een herontdekking zijn van iets uit het verleden. Of anders gezegd: alles is vintage.

Terwijl vriendin Elena en ik door het centrum van Moskou liepen, toonde ze me een video van haar dochter die op school samen met nog een paar andere kinderen van rond de dertien met rode hoedjes en sjaaltjes een optreden opvoert voor een grote groep mensen. Dit gebeurde ter ere van het honderdjarige jubileum van de Pioniersbeweging, een jeugdorganisatie uit de Sovjet-Unie die vergelijkbaar is met de scouting in westerse landen.

Goddelijke poppenspeler

Maar met één belangrijk verschil: de jonge pioniers in het destijds communistische land werden bovenal opgeleid tot ideologisch zuivere padvinders. De organisatie was een dogmatische echokamer waar de regering als een goddelijke poppenspeler de homo sovieticus schiep, de volmaakte burger van de socialistische heilstaat.

Hoewel de organisatie in 1991 ophield te bestaan, is de jeugdbeweging momenteel aan een opleving bezig. Op 14 juli ondertekende president Vladimir Poetin zelfs een wet die de jongerenorganisatie onder de naam Geheel Russische Beweging nieuw leven inblaast. Volgens parlementariër Artjom Metelev, een van de initiatiefnemers achter de wet, is het de bedoeling dat de beweging “de absoute meerderheid van schoolkinderen en middelbare scholieren bereikt en miljoenen kinderen helpt een doel in het leven te vinden”.

De nieuwe wet ontlokte aan Elena het hierboven genoemde gezegde, dat in Rusland een sterke sarcastische ondertoon heeft. Wat haar betreft is de herleving van de jongerenbeweging een echo uit het verleden, het zoveelste teken dat Rusland de klok meer dan dertig jaar terugdraait. Een manier om de jeugd op jonge leeftijd te indoctrineren bovendien. Altijd handig in tijden van een ‘speciale militaire operatie’.

Namaakmerken in de schappen

Het tegendeel is ook steeds moeilijker verdedigbaar. Naast de talloze arrestaties van opponenten, de almaar toenemende censuur en de groeiende internationale isolatie die herinneren aan de donkerste dagen van het communistische machtsblok, sijpelt het oude Sovjetsentiment ook in het alledaagse leven steeds meer door.

Zo is autofabrikant AvtoVaz inmiddels bezig de Moskvitsj nieuw leven in te blazen, een wagen uit de Sovjettijd die al jaren op het autokerkhof lag. In supermarkten liggen steeds meer namaakmerken in de schappen die westerse producten vervangen, zoals CoolCola, Fancy Orange en Street Lime, die Coca-Cola, Fanta en Sprite moeten doen vergeten. Op straat hangen talloze posters die schaamteloze propaganda voor het leger etaleren, inclusief vintage socialistisch-realistisch ontwerp. En zelfs president Poetin verruilde zijn peperdure Zwitserse horloge van het merk Blancpain voor een uurwerk van Russische makelij.

Veel Russen zien met lede ogen aan hoe hun land langzaam maar zeker in een tijdmachine verandert en gebruiken hun scherpe, maar donkere gevoel voor humor als relativering. Zoals Elena, wanneer ze me na onze wandeling wijst op een meme die op het Russische internet rondgaat. Het is een afbeelding van de kaft van de literaire klassieker Oorlog en Vrede van Lev Tolstoj, gefotoshopt tot de 21-eeuwse variant ‘speciale militaire operatie en vrede’. ‘Al het nieuwe is het al lang vergeten oude’, schrijft ze erbij.

Uitdijende metropolen bieden een groeiend deel van de wereldbevolking onderdak. Hoe houden de mensen het daar leefbaar? Trouw-correspondenten doen wekelijks verslag uit hun eigen megastad.

Lees ook:

Het Sovjetverleden dreunt ook dertig jaar later nog altijd door in het moderne Rusland

Tot op de dag van vandaag zit de Russische overheid in een spagaat als het gaat om het verleden van de communistische heilstaat. Een wandeling door het centrum van Moskou maakt die ambivalente houding eens te meer duidelijk.