Zelfs in Portugal, de Europese kampioen vaccineren in de coronapandemie, lijkt de twijfel nu voet aan de grond te krijgen. Al zijn veel critici vooral bezorgd om de beperkte burgerrechten. ‘Vergeet niet: we komen van een dictatuur.’
Wie met de metro naar de vaccinatiesite komt, reist gratis. Zo staat onderweg te lezen. Zodra je eenmaal bij halte Moscavide het station uitloopt, hangen links en rechts grote banners met pijlen die iedereen tussen de moderne kantoorpanden door naar het vaccinatiecentrum moeten leiden. In het gebouw, een evenementenhal waar nu tot 9000 mensen per dag geprikt kunnen worden, leiden brandweermannen de bezoekers naar rijen plastic stoelen. Van daar gaat het naar de inschrijving, de prikkamers, en na een half uurtje wachten op een eventuele allergische reactie door naar de uitgang.
Dit is het kloppende hart van de boostercampagne in Lissabon, in het Zuid-Europese land dat inmiddels wereldwijd bekend is vanwege de hoge vaccinatiegraad: vrijwel alle volwassenen in het land van tien miljoen inwoners haalden de dubbele prik, en intussen gaat het ook snel met de booster.
“Ik ben hier zonder twijfel trots op”, zegt de 32-jarige arts Guilherme Romana, verantwoordelijk voor het Covid-19-vaccinatieprogramma in Lissabon-Noord. “Portugezen hebben simpelweg veel vertrouwen in de wetenschap. We hebben vanaf het begin een duidelijke boodschap naar buiten gebracht.”
Gemeenschappelijk doel
Terwijl hij langs de rijen wachtenden loopt, vertelt Romana over de vice-admiraal Henrique Gouveia e Melo, die tijdens de eerste vaccinatierondes de landelijke campagne leidde op een bijna militaire manier. Gouveia e Melo beschreef de keuze voor het vaccin als het kiezen voor de beste route in een gebied met sluipschutters. “Omdat hij geen minister of politicus was, bleef het vaccin altijd buiten de politieke wereld”, zegt Romana. “Vaccineren werd een gemeenschappelijk doel: inenten en ziekte voorkomen. Nu zien de mensen het resultaat. We hebben veel omikronbesmettingen, maar weinig ziekenhuisopnames.”
Dat het virus in Portugal niet gepolitiseerd raakte, is inderdaad een opmerkelijk verschil met andere Europese landen. Zelfs het populistisch-rechtse Chega! – sinds 2019 snel groeiend met een nativistische en conservatieve agenda vergelijkbaar met Forum voor Democratie – maakt zich niet heel hard tegen coronamaatregelen of vaccinatie, zoals vergelijkbare Europese populistische partijen dat doen. Partijleider André Ventura van Chega! stelde onlangs zelfs dat hij weliswaar had gewacht met het vaccin, maar dat hij bereid was het te nemen.
Het verhaal van een trotse campagneleider
Het verhaal dat Romana in de vaccinatiehal vertelt, is ook de boodschap van een trotse campagneleider. Wie met de wachtende Portugezen spreekt, krijgt een minder eensgezinde boodschap te horen. Zo vertelt de 47-jarige Catarina Vareiro, die op een van de plastic stoeltjes op haar beurt wacht en toevallig zelf in het medicijnonderzoek werkt, dat ze merkt dat vrienden opeens vraagtekens zetten bij het vaccin.
“Vooral ouders maken zich zorgen, nu kinderen van vijf tot elf aan de buurt zijn”, vertelt Vareiro. “Ineens stellen ze mij vragen over de korte ontwikkeltijd van het medicijn. Ik probeer ze te overtuigen dat er niets mis mee is, dat je ook een beetje vertrouwen moet hebben in het medisch onderzoek en in de autoriteiten. Maar je merkt dat het nu anders is.”
Ook brandweerman Luis Sinsin, met een flinke baard onder zijn mondkapje en een hip knotje bovenop zijn hoofd, vertelt dat hij zelf even huiverig was – als brandweerman werd hij vorig jaar februari als een van de eersten in het land ingeënt, toen er nog weinig bekend was over eventuele bijwerkingen. “Pakweg de helft van mijn vrienden heeft twijfels”, zegt Sinsin, tussen het begeleiden van prikbezoekers door. “Ze lezen veel op internet. Ik heb vrienden die alternatief leven in het centrum van Portugal, op plekken waar ook Duitsers en Nederlanders zijn. Daar wordt over vaccinatietwijfel gesproken. Sommigen van hen hebben de prik nog steeds niet genomen.”
Voor de pandemie was Portugal al koploper vaccineren. De twijfels over bijwerkingen van kindervaccins die leefden onder grootstedelijke ouders in West-Europese landen als Nederland en Duitsland – wat er zelfs toe leidde dat de vaccinatiegraad voor bijvoorbeeld mazelen op sommige plekken te laag dreigde te worden – bestonden in Portugal amper. Het is iets dat arts Guilherme Romana in zijn rondleiding graag benadrukt: al sinds de jaren zestig gaat het simpelweg goed met vaccinatie in Portugal, ouderen haalden hun griepprik, er zijn nooit grote schandalen geweest.
Dat laatste is volgens antropologe Manuela Ivone Cunha vooral belangrijk. Voor de pandemie deed Cunha onderzoek naar vaccinatietwijfels onder Europeanen, waarbij ze onder anderen Portugezen over hun ideeën over vaccinatie interviewde. In haar wetenschappelijke artikel Antilichamen: de productie van onenigheid beschrijft ze de impact die een schandaal of een brede publieke discussie heeft op toekomstige bereidwilligheid.
In Frankrijk ontstond discussie over een mogelijke bijwerking van spierziekte MS door vaccinatie tegen hepatitis B, waar zij in haar interviews veel Franse vaccintwijfelaars naar hoorde verwijzen. In Groot-Brittannië ontstond in het verleden discussie over de gecombineerde vaccinatie tegen bof, mazelen en rodehond (bmr-vaccin), over de vraag of het lichaam wel tegen meerdere vaccins tegelijk kon vechten. Die discussie had ook invloed op de bereidheid voor andere inentingen.
Er is nooit een spiraal van wantrouwen ontstaan
“Een van de hoofdredenen dat dergelijke discussie nooit ontstond in Portugal is dat het vertrouwen in wetenschappelijke expertise, het systeem en in de autoriteiten in het algemeen erg groot is”, mailt Cunha desgevraagd. Kleinere discussies vonden plaats op opiniepagina’s, maar dit werd nooit echt opgepikt, waardoor er geen spiraal van wantrouwen ontstond. Volgens Cunha’s onderzoek was alleen grootschalige twijfel merkbaar bij de Romagemeenschap – die sowieso de staat wantrouwen, aangezien zij niet altijd als volwaardige burgers behandeld zijn – en bij mensen die buiten de stad wonen met een alternatieve levensstijl.
Dat recent in Portugal iets meer over vaccintwijfels wordt gesproken, hangt samen met het overlijden aan een hartstilstand van een zesjarige jongen in Lissabon half januari, een week nadat hij het kindervaccin van Pfizer toegediend had gekregen. Een verband tussen zijn overlijden en het vaccin is niet aangetoond, maar veel kranten schrijven over de zaak. Dit is het type discussie dat Cunha in haar werk noemt, dat de vaccintwijfel in een land kan doen toenemen.
“Er was al een verandering in de mentaliteit aan het ontstaan, maar dit is inderdaad waar mensen nu over praten”, zegt Bruno Fialho, leider van de zetelloze politieke partij ADN, die als een van de weinige partijen de terugkeer naar het ‘oude normaal’ als verkiezingsbelofte heeft. In het centrum van Lissabon heeft de partij een billboard geplaatst met een tank met een vaccinatiespuit als loop. Eronder staat: ‘Het covidvaccin moet nooit verplicht zijn, het is een aanval op de Portugese grondwet’.
Rondom de open haard – ook Lissabon kent koude winteravonden – zit de 46-jarige Fialho met een groep mannen die zichzelf de ‘originele ontkenners’ noemen. Hun laptops opengeklapt om berichten via sociale media te versturen. Een van hen, de 43-jarige André Dias die is gepromoveerd in longziektes, schreef in april 2020 een opiniestuk voor de Portugese online-krant Observador, waarin hij stelde dat overheidsmodellen het virus te negatief inschatten en dat de coronamaatregelen daarom verhoudingsgewijs te zwaar waren. Momenteel uit hij zijn kritiek voornamelijk via zijn eigen website en sociale media, naar eigen zeggen omdat kranten zijn stukken niet meer willen plaatsen.
Burgerrechten ontnemen is gevaarlijker dan het virus
De los-vaste groep die in Portugal in meer of mindere mate twijfels heeft over de vaccinatiecampagne, wordt over het algemeen gevat onder de noemer negacionistas, ontkenners in het Portugees. “Het is niet onze favoriete term”, zegt Fialho. “Wij ontkennen niet dat het virus bestaat. We zijn het echter oneens met het beleid. Het ontnemen van burgerrechten is veel gevaarlijker dan het virus zelf.”
Een avond in de villa van ADN – door de groep omgedoopt tot Casa da Liberdade, ofwel Huis van de Vrijheid – voelt als een Twitterdiscussie die tot leven is gekomen: iemand deelt filmpjes en artikelen, een ander begint over Bill Gates en ‘The Great Reset’, terwijl een derde het gesprek in goede banen leidt met redelijke argumenten. Over één ding zijn ze het allemaal eens: ze zijn verbaasd hoe trouw Portugezen de overheidslijn volgen, of het nu gaat om het tonen van een QR-code in de horeca of om het nemen van een vaccin.
“Vergeet niet: we komen van een dictatuur”, stelt Fialho. “Blijkbaar zit het nog altijd niet in onze aard op te staan tegen de autoriteiten. Vanaf het begin was er twijfel, alleen durven mensen die niet te uiten. Ze nemen het vaccin en praten er niet over. Aan alle vragen die wij opgestuurd krijgen, merk ik dat er binnenshuis wel degelijk twijfel heerst.”
De kring rondom ADN is een van de kleine groepen vaccintwijfelaars in Portugal. De meeste van deze groepen hebben een sterk nationalistisch karakter, vaak al zichtbaar in de naam: Beweging ter Defensie van Portugal of Resistentie Portugal (Movimento Defender Portugal, Resistência Portuguesa). Daarbinnen duikt veelal hetzelfde groepje mensen op: bij demonstraties staat vaak ene Ana Desirat vooraan met een megafoon, de voormalige paramilitair Luis Freire Felipe is actief in meerdere van deze organisaties.
Die laatste kwam in november 2020 in het nieuws met een protest waarbij de colonne van de Portugese president Marcelo Rebelo de Sousa werd klemgereden. Freire Felipe wilde oog in oog komen met de president om de coronamaatregelen te bespreken, zo verklaarde hij later tegenover Portugese media. Het liep met een sisser af.
De boodschap van de meeste weigeraars is te rommelig
Volgens antropologe Cunha wordt de Portugese gezindheid over het vaccin amper geschaad door dergelijke acties. “Slechts enkele vaccinweigeraars doen dit vanuit een duidelijke ideologie, dat ze bijvoorbeeld tegen ‘Big Pharma’ zijn of omdat ze een voorkeur hebben voor ‘natuurlijk’ boven ‘chemisch’. De meeste vaccinweigeraars in Portugal hebben een meer bijeengeraapt idee over wat een vaccin betekent”, mailt zij hierover. Kortom: hun boodschap is te rommelig om mensen te overtuigen.
Ook in het Casa da Liberdade hebben de negacionistas rondom ADN inderdaad geen eenduidige ideologie. Nadat longziektespecialist André Dias heeft gesteld dat het vaccin mogelijk een negatieve werking heeft – en kan leiden tot oversterfte – staat iedereen op. De 45-jarige Nuno Felix, in het verleden werkzaam bij het ministerie van onderwijs, blijft bij de open haard staan. Hij zegt: “Weet je, ik heb het vaccin ook gewoon genomen hoor. De meeste van ons hebben dat gedaan. Ik geloof niet in die verhalen over oversterfte.”
Hij kijkt hoe de anderen weer achter hun laptops plaatsnemen. “Ik doe dit omdat ik vrees dat de overheid te veel macht naar zich toe trekt. Zij nemen burgers rechten af uit naam van ziektebestrijding. En die rechten hebben we niet zomaar teruggewonnen.”
Lees ook:
Officier verklaart corona de oorlog en leidt Portugal naar vaccinatie-overwinning
Portugal heeft de hoogste vaccinatiegraad ter wereld, mede dankzij een doortastende marineofficier, die acht maanden lang de inentingscampagne leidde. ‘Dit is een wereldoorlog.’
