Oekraïne-oorlog zet Zwitserse neutraliteit onder druk

Zwitserse activisten zijn deze week begonnen met het inzamelen van handtekeningen voor een referendum over de neutraliteit van het alpenland. De rechtse activisten ergeren zich aan de Zwitserse steun voor Oekraïne.

Ze vinden dat de regering zich strikter moet houden aan de traditionele Zwitserse afzijdigheid en eisen dat een zeer strenge versie van deze neutraliteit wordt vastgelegd in de grondwet. “Teken voor de totale neutraliteit”, twitterde actiecomité ProSchweiz dinsdag bij de lancering van het initiatief.

Het referendumplan laat zien hoe de oorlog de discussie over de neutraliteit heeft doen oplaaien in Zwitserland. Eind februari, enkele dagen na de Russische inval in Oekraïne, kondigde Zwitserland aan dat het, hoewel het geen lid is van de Europese Unie, alle EU-sancties tegen Rusland overneemt. Miljarden aan Russische tegoeden bij Zwitserse banken werden bevroren en de handel in Russische grondstoffen werd aan banden gelegd.

Volgens de Zwitserse president Ignazio Cassis was dit ‘unieke en moeilijke’ besluit nodig om ‘de waarden aan de basis van onze beschaving’ te beschermen. “De aanval van Rusland op Oekraïne is onacceptabel”, sprak de liberale president.

Fikse spanningen in de regering

Een echt radicale ommezwaai was het, anders dan vooral buitenlandse media suggereerden, niet. Want de harde kanten waren de laatste jaren al van de Zwitserse neutraliteit afgeschaafd. Zo deed Bern eerder ook al mee aan sancties tegen Irak en voormalig Joegoslavië.

Toch leidde de stap wel tot fikse spanningen in de regering en het parlement. Progressieve medestanders van de president prezen het besluit. Zij zeiden dat Zwitserland bij zo’n grove schending van internationale recht niet afzijdig kon blijven. Maar voor de uiterst rechtse Zwitserse Volkspartij (SVP), de grootste partij van het land, was de aansluiting bij de Europese sancties onaanvaardbaar.

Volgens miljardair en politicus Christoph Blocher, kopstuk van de SVP, doen de Verenigde Staten en de EU met de sancties in feite mee aan de oorlog. “Wie daaraan meedoet, wordt partij bij de oorlog”, zei Blocher in een interview met de Neue Zürcher Zeitung. “Hoe erger het er in de wereld aan toe gaat, hoe belangrijker neutraliteit wordt.”

De president noemt het ‘coöperatieve neutraliteit’

Geconfronteerd met deze interne verdeeldheid probeert de Zwitserse regering inmiddels schipperend haar weg te vinden. Zo beloofde Bern vorige week nog 100 miljoen euro aan hulp voor Oekraïne voor het herstel van energie-infrastructuur. ‘Coöperatieve neutraliteit’ noemt president Cassis dat. Maar pleidooien van Oekraïne om bevroren Russische miljarden in beslag te nemen en aan te wenden voor de wederopbouw van Oekraïne worden door de regering afgewezen.

Landen die wapens van Zwitserse makelij willen doorleveren aan Oekraïne krijgen daarvoor van Zwitserland ook geen toestemming. Zwitserse bedrijven exporteren behoorlijk wat defensiematerieel, maar de regering in Bern stelt daarbij steevast als voorwaarde dat de spullen niet zonder Zwitserse goedkeuring mogen worden doorgeleverd. Zo krijgt Denemarken op dit moment geen toestemming om pantservoertuigen van Zwitsers fabrikaat over te dragen aan Oekraïne.

Dubbelzinnig diplomatiek

“De Oekraïne-oorlog plaatst de regering voor een heel lastige opgave”, zegt Stefanie Walter, hoogleraar internationale betrekkingen aan de universiteit van Zürich. “Want waar trek je de grens? De regering heeft besloten de lijn te trekken bij de levering van wapens aan landen in oorlog, omdat dat verboden is onder internationaal recht.”

De enigszins dubbelzinnige diplomatieke koers leidt tot allerlei frictie. Toen deze week bekend werd dat Rusland en de VS mogelijk nieuwe onderhandelingen beginnen over strategische kernwapens, liet Moskou weten dat de gesprekken – anders dan voorheen – niet in Genève kunnen plaatsvinden, omdat Zwitserland niet onpartijdig genoeg is.

En grote buur Duitsland is zeer geërgerd over de Zwitserse weigering om in te stemmen met de doorlevering van munitie aan Oekraïne. De Duitsers hebben vijftig luchtafweerkanonnen – type Jachtluipaard – toegezegd aan Oekraïne om steden en infrastructuur te beschermen tegen Russische kamikazedrones en kruisraketten.

Die luchtverdedigingskanonnen, de eerste zware wapens die Berlijn na maandenlang aarzelen leverde, blijken behoorlijk effectief, maar er dreigt een tekort aan munitie te ontstaan. Duitsland heeft nog ruim 12.000 granaten in opslag liggen, maar die zijn decennia geleden geproduceerd in Zwitserland en Bern weigert toestemming te geven voor doorlevering aan Oekraïne.

Koop geen wapens van Zwitserland

Woedende Duitse politici roepen nu op om nooit meer wapens of munitie in Zwitserland te kopen – wat weer tot irritatie leidt in Bern. “Sinds wanneer bepalen Duitse politici ons buitenlands beleid?” schamperde SVP-voorzitter Marco Chiesa, die daarmee impliciet verwees naar de Tweede Wereldoorlog. “Het heeft nooit bijzonder goed uitgepakt als Duitsland zich bemoeide met de politiek van andere landen.”

Of Zwitserland zijn beleid van ‘coöperatieve neutraliteit’ kan volhouden, zal de komende tijd moeten blijken. “Gezien alle binnenlandse spanning gaat de regering het liefst door met de huidige aanpak”, zegt hoogleraar Walter. “Of dat haalbaar is, weet ik niet. Kijk naar Finland en Zweden, die tijdens de Koude Oorlog neutraal bleven, maar nu bij de Navo willen. De regering staat ook onder zware buitenlandse druk. Veel is in flux.”

Lees ook:

Zwitserland neemt EU-sancties tegen Rusland over

Het geldt als een flinke ommezwaai: Zwitserland, een land dat zich normaal gesproken neutraal opstelt tijdens internationale conflicten, neemt de EU-sancties tegen Rusland over.