SchrijversinterviewAndrej Koerkov
Oekraïense auteur Andrej Koerkov: ‘Ik publiceer voorlopig niet meer in het Russisch’
Van de Oekraïense schrijver Andrej Koerkov verscheen net de roman Grijze Bijen in vertaling plus een bloemlezing van dagboekaantekeningen uit dit jaar. Hoe woedend Koerkov ook is over Poetins oorlog, hij blijft een koele observator.
Ook zonet, in het vliegtuig van Stockholm naar Amsterdam, heeft schrijver Andrej Koerkov zitten schrijven. Over de dood van Sovjetdictator Stalin en de massahysterie rond zijn begrafenis, en over wat er zal gebeuren bij de begrafenis van Ruslands huidige dictator Vladimir Poetin. “Het hele land zal drie dagen huilen, net als bij de dood van Stalin”, denkt Koerkov. De Russen zullen misschien niet zozeer huilen om Poetin, maar uit angst over het onbekende dat gaat komen. “Daarna zullen ze een maand dronken zijn en kibbelen over wie de nieuwe tsaar moet zijn.”
Koerkov is de ‘beroemdste schrijver van Oekraïne’, volgens zijn Nederlandse uitgever Prometheus. Dat kan in zoverre kloppen dat zijn boeken in 36 talen vertaald zijn en hij vaak in buitenlandse media wordt bevraagd over de toestand in zijn land.
Maar zelf is hij de eerste om zijn status te relativeren. Op de vraag of Oekraïners verwoede lezers zijn antwoordt Koerkov stellig: “Nee, nee, helemaal niet!” Schrijvers, zo legt hij uit, zijn in Oekraïne hooguit beroemd van praatprogramma’s op tv en door stukken die ze schrijven in kranten.
Maar boeken verkopen slecht. “Oekraïne kent zo’n beetje dezelfde oplagecijfers als IJsland”, zegt hij. Het verschil: IJsland heeft 370.000 inwoners, Oekraïne – tot de oorlog – zo’n 45 miljoen. Koerkov: “Van Picknick op het ijs, mijn best verkochte boek, zijn in twintig jaar tijd 250.000 boeken verkocht in Oekraïne. Best veel, maar niet als je het uitsmeert over twintig jaar.”
Een imker in de Donbas
Twee van zijn boeken zijn vorige maand in Nederlandse vertaling verschenen. De roman Grijze Bijen, geschreven in 2018, gaat over een imker die in de Donbas woont. Hoofdpersoon Sergejitsj handhaaft zich in het grijze gebied dat de frontlinies van het Oekraïense leger en die van de separatisten scheidt door zich niet te committeren.
Dagboek van een invasie is samengesteld uit artikelen die speciaal voor buitenlands publiek zijn geschreven. “Ik wilde uitleggen wat er nu gebeurt in Oekraïne, waarom Poetin Oekraïne wil bezetten. Veel Europeanen weten niet dat Oekraïne, anders dan Poetin zegt, een eigen geschiedenis heeft.”
In kort bestek legt Koerkov in zijn dagboek die geschiedenis uit, van Kozakken en hun gekozen leiders, de hetmannen. En de geschiedenis van de Russische onderdrukking sinds hetman Mazepa de slag om Poltava (1709) verloor. “Daarna vaardigde de Russische tsaar Peter de Grote het eerste decreet uit waarin de publicatie van religieuze boeken in het Oekraïens werd verboden. Tot aan de Russische revolutie in 1917 zouden nog veertien decreten door diverse tsaren volgen om het Oekraïens te verbieden of te beperken.”
Nog educatiever dan in zijn geschiedenisles is Koerkov in zijn navrante anekdotes en observaties die hij opdist over de oorlog die nu woedt. Het lijdt geen enkele twijfel waar hij staat, maar juist doordat hij zijn koelheid bewaart, treft hij je.
Koerkov is geboren in Leningrad, maar opgegroeid in Oekraïne, omdat zijn Russische vader emplooi vond in de Antonov-vliegtuigfabriek nabij de hoofdstad Kiev. “Ik schrijf mijn fictie in het Russisch, non-fictie in het Russisch, Oekraïens en Engels”, zegt hij. “Al mijn boeken worden in Oekraïne in twee talen gepubliceerd.”
In Rusland worden zijn boeken niet meer verkocht
De Oekraïenstalige uitgaven verkopen veel beter dan de Russische, zeker sinds de grootschalige Russische invasie in februari. “Zelfs Russischtalige Oekraïners hebben het gevoel dat ze de Oekraïense taal nu moeten steunen. Ik wil voorlopig helemaal niet meer in het Russisch publiceren, zeker niet zolang de oorlog voortduurt.”
In Rusland worden zijn boeken niet meer verkocht: de meeste boekwinkels staakten de verkoop al vijftien jaar geleden. Sinds 2014, toen Rusland de Krim bezette en de separatisten in de Donbas steunde, weert de Russische douane boeken van zijn hand.
Gevraagd of hij, als Russischtalige Oekraïner, geen aandrang voelt om aan Russen uit te leggen wat er in Oekraïne gebeurt, volgt een beslist ‘nee’. “Ik ben voor het laatst in Rusland geweest in 2013, om met Russisch publiek te praten. We spraken Russisch, maar ik had sterk het gevoel dat ik met buitenlanders zat te praten, vastgeroest in hun collectieve Sovjet-mentaliteit en in hun intellectuele arrogantie over Oekraïne.”
Uit Dagboek van een invasie
24 februari 2022
Gisteravond maakte ik tussen de telefoongesprekken door borsjtsj voor een paar journalisten die op bezoek waren. Ik hoopte dat Poetin ons etentje niet zou verstoren. Dat deed hij ook niet. Hij koos ervoor Oekraïne om 5.00 uur vanochtend met raketten te bestoken.
10 maart 2022
De shock die de acties van onze oosterbuur ons bezorgde, bewijst dat moderne mensen totaal niet voorbereid zijn op gruwelen waarvoor in het huidige leven geen plaats meer is. Ik geef toe dat ik beter had moeten weten. Mijn eigen tijdgenoten die in de oostelijke gebieden van het land wonen, beleven al acht jaar lang dit soort aanvallen. Ik heb er zelfs over geschreven in Grijze Bijen. Toch was ik er niet op voorbereid.
13 maart 2022
Toen ons in de vierde klas werd gevraagd een buitenlandse taal te kiezen als schoolvak, weigerde ik botweg mee te doen met de groep voor Duitse les. ‘Ze hebben mijn grootvader Aleksej gedood’, zei ik. [...] Het stemt me droevig dat na deze oorlog, als kinderen Russisch kunnen gaan leren op school, ze dat botweg zullen weigeren met de woorden: ‘De Russen hebben mijn grootvader gedood’.
20 april
De 85-jarige grootmoeder moest haar hele hebben en houden achterlaten, maar haar haan Tosja kon ze niet in de steek laten. Ze werden samen met andere inwoners van omringende dorpen en steden per bus geëvacueerd naar West-Oekraïne.
’s Nachts sliepen de vluchtelingen in gymnastieklokalen, kerken of gemeentehuizen. En de haan maakte elke ochtend iedereen om 4.00 uur wakker. Mensen werden niet boos op hem of op de oude dame, maar zetten foto’s en geluidsopnames van de haan op Facebook en Instagram.
21 april 2022
‘s Ochtends kijk ik naar het weerbericht. Als ik zie dat het regent of sneeuwt in het oorlogsgebied ben ik blij. Dit betekent dat het Russische leger zich niet snel kan verplaatsen en dat de huurlingen uit Syrië en Libanon, die op bevel van Poetin naar Oekraïne zijn gehaald, het koud en onaangenaam vinden.
1 mei 2022
In de bezette steden vernietigen Russische soldaten met hamers gedenkplaten op de huizen waar Oekraïense schrijvers en dichters, filosofen en wetenschappers hebben gewoond. In Tsjernihiv verbrandde het Russische leger de archieven van de NKVD en de KGB. Zo moet worden voorkomen dat Oekraïne de specifieke dossiers kan voorleggen die laten zien hoe de Sovjetregering Oekraïense culturele figuren aanpakte. Talloze Oekraïense schrijvers en dichters werden in de jaren dertig gearresteerd; velen werden naar het gevangenenkamp op Solovki in de Witte Zee gestuurd en later doodgeschoten in Sandarmoch (in Noord-Karelië) – bijna driehonderd, die bekendstaan als de ‘Geëxecuteerde Renaissance’.
28 juni 2022
De lichamen worden in gelijke hoeveelheden uitgewisseld. Eén gesneuvelde Oekraïense soldaat tegen één gesneuvelde Russische soldaat. In een poging zoveel mogelijk stoffelijke overschotten te verkrijgen, nemen de Russen hun toevlucht tot trucjes. Ze stoppen de lijken van gedode burgers in de zwarte zakken.
In zijn dagboek beschrijft Koerkov zijn vriendschap met Russische schrijvers die niet aarzelen om Oekraïnes kant te kiezen. Maar hij heeft het opgegeven om te proberen Russen die dat niet doen op andere gedachten te brengen. “Ik heb vrienden in Moskou gehad, intellectuelen, die niet bereid zijn om vragen te stellen bij wat Poetin zegt of doet. Ik herinner me een gesprek met de Russische ambassadeur in Kiev, die me uitlegde dat Rusland geen democratie kan accepteren, omdat Russen niet van democratie houden. Hij was nota bene een historicus, een hoogleraar, een slimme man.”
Hoe hartstochtelijk Koerkov ook de Oekraïense zaak is toegedaan, in het door de oorlog gepolariseerde klimaat in eigen land ligt hij vaak onder vuur op sociale media. “Russischtalige auteurs moeten laten zien dat ze drie keer zo patriottisch zijn als hun Oekraïenstalige collega’s”, merkt hij op in zijn dagboek.
Koerkov reageert gelaten op de kritiek op zijn Russische achtergrond. “Ik spreek beter Oekraïens dan veel Oekraïenstaligen. Toen Oekraïne nog een Sovjetrepubliek was, redigeerde ik Oekraïense vertalingen van buitenlandse romans. Niemand kan mij ervan beschuldigen dat ik een Russische chauvinist ben. Ik accepteer dat het Oekraïens de enig erkende staatstaal is, want die taal is een belangrijk kenmerk van Oekraïne als staat.”
Koerkovs toon is doorgaans mild, provoceren is niet zijn stijl, maar hij is niet bang om op gevoelige nationalistische tenen te staan.
Dat blijkt ook wel uit zijn roman Grijze Bijen. Zeker, de sympathie van de imker-hoofdpersoon Sergejitsj ligt bij de Oekraïense militairen aan de westkant van zijn dorp, niet bij de Rusland-gezinde separatisten aan de oostzijde. Maar consequenties verbindt hij daaraan niet. Oekraïners lezen liever over echte helden of schurken, getuige de golf van ‘romans’ die Oekraïense veteranen schrijven over de strijd tegen de Russen, zegt Koerkov in zijn dagboek.
Herhaaldelijk heeft Koerkov zich (mild) kritisch uitgelaten over de nu alom bejubelde Oekraïense president, Volodimir Zelenski. “Hij doet het nu heel goed”, erkent Koerkov. “Maar dit is wel een andere Zelenski dan de man die in 2019 werd gekozen. Hij had beloofd dat hij binnen een jaar een akkoord met Poetin zou bereiken over de oorlog in de Donbas. En dat hij anders na een jaar zou aftreden. Om die reden hebben ook veel pro-Russische Oekraïners op hem gestemd.”
Oorlogsbestseller
In zijn dagboek merkt Koerkov spottend op dat Oekraïnes ‘eerste oorlogsbestseller al binnen is’: Zelenski’s boek War Speeches. ‘De naam van de auteur zou ongeveer alles kunnen verkopen, niet alleen een boek’, schrijft Koerkov. Hijzelf is ‘minder geïnteresseerd in de inhoud van de inmiddels bekende teksten dan in de namen van de speechschrijvers. Hun namen worden niet genoemd en blijven geheim.’
Zou Koerkov niet zelf Zelenski’s toespraken willen schrijven? “Ha, interessante vraag, maar nee”, zegt hij. “Ik zou het waarschijnlijk niet leuk vinden. Ik wil niet geassocieerd worden met de regering, zelfs niet met een goede regering.”
Andrej Koerkov (Leningrad, 1961) is een Oekraïense schrijver, geboren in Rusland. Zijn roman Dood en de Pinguin geldt in Oekraïne met 250.000 exemplaren als best verkochte werk van een hedendaagse schrijver. Koerkovs werk is in 36 talen vertaald. Zijn boeken Picknick op het ijs, De laatste liefde van de president en Dagboek Majda verschenen eerder in het Nederlands.
In De laatste liefde van de president, vertaald in 2008, beschreef Koerkov hoe een jongen zich weet op te werken tot machtigste man van het land. Koerkov werd daarop ondervraagd door de Oekraïense geheime dienst, zijn boeken werden uit de schappen gehaald en Poetin probeerde een lezing van hem in Parijs te voorkomen.
Deze maand verschenen zijn romans Grijze bijen en Dagboek van een invasie in het Nederlands.
Andrej Koerkov
Grijze bijen
Vert. Arie van der Ent.
Prometheus; 368 blz. € 23,50
Andrej Koerkov
Dagboek van een invasie
Vert. Anne-Marie Vervelde, Catelien van Paassen-Nelissen en Willem van Paassen.
Balans; 268 blz. € 21,99
