Na twintig jaar is Erdogan nog steeds populair. Waarom?

De oppositie heeft de Turkse president Erdogan onderschat. Ondanks corruptie, slechte economie en fouten in aardbevingsgebied koerst hij af op een verkiezingszege zondag. ‘Ik stem op hem tot ik sterf.’

Wie staan er zondag op het stembiljet voor de beslissende stemronde van de presidentiële verkiezingen in Turkije? Tv-zender Ahaber lijkt daar niet helemaal zeker van te zijn. In een item waarin wordt uitgelegd hoe je op de juiste manier stemt, komt een voorbeeld van een stembiljet voorbij. Links zien de kiezers Recep Tayyip Erdogan, met foto, net zoals op het echte stembiljet. Rechts staat niet de foto van de oppositiekandidaat Kemal Kiliçdaroglu, maar een grijs poppetje met daaronder de tekst ‘de andere kandidaat’.

Het is typisch voor de zender die functioneert als propagandakanaal voor de huidige president en zijn AK-partij, maar het staat ook symbool voor wat er zondag in het hoofd omgaat van een heleboel Turken: zij zien geen andere optie dan ‘JA’ te stempelen onder de naam Recep Tayyip Erdogan.

Waar komt die populariteit vandaan? Turkije verkeert immers in een economische crisis en Erdogan heeft met zijn beleid eigenhandig een flink deel van de bevolking in economische problemen gebracht.

Daarbij vielen er nog geen vier maanden geleden 50.000 doden bij aardbevingen in het zuiden van het land. De directe hulpverlening schoot tekort. En regels omtrent aardbevingsbestendig bouwen bleken niet te worden nageleefd. De Turkse regering gedoogde deze corrupte praktijken en werkte er soms zelfs aan mee. Maar al deze gebeurtenissen gleden van Erdogan af, het bracht zijn positie niet aan het wankelen.

Waarom stemmen op Erdogan?

Sebnem Gümüscü, universitair hoofddocent politicologie aan het Middlebury College in de VS, deed onderzoek naar de aanhoudende populariteit van de president. In Istanbul interviewde ze veertig verschillende families met een laag inkomen. Ze vroeg: Waarom stemmen jullie op Erdogan?

Het eerste dat we moeten onthouden, zegt Gümüscü via de telefoon, is dat Erdogan een mediamachine tot zijn beschikking heeft. Bijna alle informatie die een groot deel van de kiezers bereikt, staat onder controle van Erdogan. “De media zijn heel goed in het afwenden van verantwoordelijkheid en verkondigen de boodschap dat de moeilijkheden van tijdelijke aard zijn”, aldus Gümüscü.

De afhandeling van de aardbeving is een duidelijk voorbeeld van die communicatiestrategie. ‘De ramp van de eeuw’ werd het door de overheid genoemd. In zijn eerste bezoek aan het gebied – op 8 februari, twee dagen na de aardbeving – erkende Erdogan dat er op de eerste dag na de beving problemen waren, maar hij zei dat die van tijdelijke aard waren. Hij verkondigde ter plekke dat hij alles weer onder controle had en beloofde de steden binnen een jaar te herbouwen.

Het werkte. Erdogan verloor in de getroffen provincies amper stemmen. In Kahramanmaras, één van de zwaarst getroffen plekken, ging 71,9 procent van de stemmen naar Erdogan. Landelijk lag dat percentage op 49,5 procent. Want alleen Erdogan kon de puinhopen opruimen, was de overtuiging bij de kiezers.

Heftig informatiebombardement

Het beeld van Erdogan als fixer van problemen in plaats van veroorzaker, is te herleiden naar de boodschappen die op tv worden verspreid. Gümüscü: “Wat je op tv-zender Ahaber ziet hoor je letterlijk van deze mensen terug. Het is een compact en heftig informatiebombardement dat Erdogan en zijn regering vrijwaart van verantwoordelijkheid van vrijwel alle problemen in het land.”

Tegelijkertijd is er nog een andere belangrijke reden voor steun aan Erdogan: de emotionele band die hij door de jaren heen heeft opgebouwd met zijn stemmers. “Erdogan is twintig jaar aan de macht. En die twintig jaar waren niet allemaal miserabel. Er waren belangrijke hoogtepunten en goede momenten”, zegt Gümüscü.

Zo tuigde Erdogan een goed werkend zorgsysteem op toen hij in 2003 aan de macht kwam. Hij zorgde er ook voor dat Turken aanspraak konden maken op uitkeringen of andere sociale zekerheidstoeslagen. En hij verbeterde de infrastructuur, bouwde snelwegen, vliegvelden en tunnels. De welvaart nam toe, de economie bloeide op. Turken konden wasmachines en auto’s kopen. Voor het Erdogan-tijdperk was dit voor de lagere klasse nog ondenkbaar.

AKP-kiezers houden Erdogan verantwoordelijk voor de vooruitgang. Zij vergelijken hun huidige (economische) situatie niet met die in andere landen, maar met die van twintig jaar geleden. De kiezers die Gümüscü sprak, verwoordden het als volgt: “In mijn moeilijkste tijden, tijdens mijn donkerste momenten, heb ik zoveel steun van de regering-Erdogan gekregen. Ik zal hem nooit verlaten. Ik stem op hem tot ik sterf.”

‘Erdogan kijkt niet op ons neer’

Deze ogenschijnlijk grenzeloze toewijding en loyaliteit aan de president is zichtbaar in Rize, de thuisbasis waar Erdogan voorafgaand aan de eerste stemronde een rally hield. Theeverkoper Selahattin Deniz zegt dat Erdogan de enige leider is die niet op hem neerkijkt. Met heel zijn hart houdt hij van de president. Erdogan krijgt niet alleen zijn stem: “Wij geven ons leven voor Erdogan.”

Ook Erdogans presidentscampagne draagt bij aan zijn populariteit. Die ging nadrukkelijk niet over de economie, maar schilderde de oppositie af als een gevaar voor de toekomst van Turkije en de conservatieve religieuze cultuur. Tijdens iedere bijeenkomst maakt Erdogan oppositiekandidaat Kemal Kiliçdaroglu zwart. Hij zou samenwerken met staatsvijand nummer één: de PKK, de Koerdische militante beweging die in Turkije en Europa op de terreurlijst staan. Dat gaat zelfs zover dat Erdogan nepvideo’s laat zien waarin PKK-strijders meezingen met het campagnelied van Kiliçdaroglu.

Het andere schrikbeeld in de campagne: de oppositie is een gevaar voor de conservatieve, religieuze cultuur. Volgens Erdogan wil de oppositie de samenleving liberaliseren en draagt het actief een pro-lhbti+-standpunt uit. “Iedere op identiteit gebaseerde religieuze gevoeligheid wordt gebruikt. Misschien met een of twee feiten, maar meestal vol leugens”, vat Gümüscü de retoriek van Erdogan samen.

Met zo’n polariserende campagne is het bijna onmogelijk voor nationalistische en conservatieve stemmers om op de oppositie te stemmen. Zelfs mensen die gedesillusioneerd zijn door de economische crisis zien geen andere keus dan op Erdogan te stemmen. “Ik vroeg dan steeds, maar de oppositie dan? Zit daar geen kandidaat of partij tussen die een optie is? Ze zeggen dan: ‘Nee, nee. Als ik niet voor Erdogan stem, stem ik helemaal niet’”.

Een laagterecord voor de AKP

De onaantastbaarheid van de president straalt niet af op zijn partij. Tijdens de parlementsverkiezingen, die tegelijkertijd met de eerste ronde van de presidentsverkiezingen werden gehouden, haalde Erdogans AK-partij 35 procent van de stemmen, een laagterecord sinds de partij voor het eerst meedeed in 2002. Mensen willen niet langer op de partij stemmen vanwege corruptie, economische problemen en lokale politici die slecht werk leveren, denkt Gümüscu. “Ze willen de leiders verantwoordelijk houden, maar niet Erdogan. Die is bijna ongenaakbaar.”

Dat is zichtbaar in Kahramanmaras, een stad die getroffen werd door de aardbevingen. Schoenverkoper Haci Köse is woest op het lokale AKP-bestuur, hij scheldt op parlementariërs en de burgemeester. De humanitaire hulp zou niet eerlijk worden verdeeld. Collega-verkoper Yilmaz Kafadar zegt dat als de graafmachines eerder waren gekomen, zijn vrouw en kind misschien nog hadden geleefd.

In plaats van Erdogan daarvoor verantwoordelijk te houden, stapte Köse op Erdogan af toen die op bezoek was in de stad. Hij ventileerde zijn woede, maar stemt toch op de man wiens partij hij beschuldigt van corruptie: “We hebben nu misschien een half brood, maar als Erdogan weggaat hebben we dat misschien niet meer”, zegt Köse.

Veel kiezers als Köse zoeken hun heil bij een andere partij binnen de alliantie van Erdogan. Bijvoorbeeld de MHP, een ultranationalistische partij van de Grijze Wolven. In de samenwerking tussen MHP en de AKP komen twee belangrijke ideologieën van de regeringscoalitie samen: het nationalisme en het islamisme. “Uiteindelijk vinden ze elkaar in het idee dat Turkije behoort tot het soennitische Turkse volk”, zegt Gümüscü, en nadrukkelijk niet tot de seculiere Koerden.

De oppositie heeft Erdogan onderschat

Dit soort boodschappen worden niet alleen door de partij uitgedragen. Erdogan gebruikt het hele staatsapparaat voor zijn campagne. Naast de media horen daar ook islamitische broederschappen, moskeeën en publieke middelen bij. Gümüscü betoogt dat de oppositie Erdogan heeft onderschat. De hoge inflatie heeft er niet voor gezorgd dat kiezers Erdogan de rug toekeren.

Oppositiepolitici krijgen vaak de schuld van de hoge prijzen van levensmiddelen. Recente beelden van de burgemeester van Istanbul op campagne illustreren dit. Ekrem Imamoglu voert op een markt campagne voor Kemal Kiliçdaroglu, waar een vrouw tegen hem klaagt dat alles zo duur is. Dat rekent ze ook Imamoglu aan. De burgemeester zegt vervolgens dat hij niet verantwoordelijk is voor de economie. Dat is aan dovemansoren gericht, want de vrouw zegt hartstikke tevreden te zijn met de regering in Ankara. “Hou jezelf niet voor de gek”, antwoordt Imamoglu daarop.

Ook de omgang met de hoofddoek zorgt voor een diepgeworteld wantrouwen van kiezers richting oppositiepartij CHP en kandidaat Kiliçdaroglu. Hoewel er inmiddels ook gesluierde vrouwen kandidaat zijn voor de partij, zal een deel van Erdogans achterban nooit de discriminerende politiek vergeten die de seculieren in het verleden voerden. Het is Erdogan geweest die ervoor heeft gezorgd dat vrouwen met een hoofddoek op de universiteit werden toegelaten en konden werken voor de overheid.

Besluiteloos

Een vrouw die een stem op de oppositie overweegt illustreert het trauma van sommige moslima's. Ze wil niet met haar naam in de krant, want haar man is actief bij de AKP. “Als mijn man dit zou horen, oei...” lacht ze. Het is nog maar een paar dagen tot de tweede ronde, maar ze is besluiteloos.

In de eerste ronde stemde ze op de nationalistische kandidaat Sinan Ogan, maar nu die is afgevallen moet ze een nieuwe overweging maken. “Ik ben bang voor de oppositiepartij CHP”, vertelt ze zachtjes, waarna ze naar haar lichtroze hoofddoek wijst, “omdat ik gesluierd ben”. Je weet het niet, zegt ze, misschien dat de CHP ooit toch weer stappen neemt om haar vrijheid in te perken.

“Ik wil verandering”, zegt ze over haar stemvoorkeur. Ze spreekt in voorzichtige termen en noemt de naam van Erdogan niet. “Er is al zo lang dezelfde persoon aan de macht, het is tijd voor iemand anders.” Rationeel lijkt het een makkelijke keuze. Toch is er iets wat haar nog tegenhoudt om op oppositiekandidaat Kiliçdaroglu te stemmen. “Ik ga denk ik ga beslissen als ik in het stemhokje sta.”

De echte naam van de anonieme stemmer is bekend bij de hoofdredactie

Lees ook:
Turkije mag dit weekend kiezen tussen ‘baas’ Erdogan en ‘opa’ Kiliçdaroglu

Bij de Turkse presidentsverkiezing gaat het zondag vooral tussen twee kandidaten: de zittende president Erdogan en zijn uitdager Kiliçdaroglu. Wie zijn zij?