Na de brexit willen inwoners van Gibraltar zélf meepraten over hun toekomst

De grensdiscussie die ontstond na de brexit haalt in Gibraltar oude wonden open. De inwoners van de Britse kolonie willen zelf beslissen over hun toekomst, maar de Verenigde Naties zien het vooralsnog als ‘niet-autonoom gebied’.

Richard Buttigieg is opgetogen. Met een brede glimlach stapt de advocaat in driedelig pak het Madison-building uit, een hoog kantorengebouw in het centrum van Gibraltar. Bij de uitgang maakt hij nog snel een praatje, en ook daarna is het moeilijk om zijn volledige aandacht te krijgen. Links begroet hij iemand, rechts krijgt een vrouw zoenen op haar wangen. Het is niet vreemd in een stad van pakweg 34.000 inwoners, of zoals Buttigieg zelf zegt: “Je moet hier altijd dubbele tijd rekenen voor een wandeling, overal kom je bekenden tegen.”

Zijn vrolijke stemming komt door het nieuws dat het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie een deal hebben gesloten over Ierland. Eentje zonder plotseling hard gesloten grens, zoals gevreesd. Hier in Gibraltar, bij die andere landsgrens waarmee het Verenigd Koninkrijk door de brexit te maken heeft, werd met argusogen gekeken naar wat er rondom Ierland zou gebeuren, als precedent voor deze grens. “Als ze Ierland weten te organiseren, dan lukt het hier vermoedelijk ook”, zegt Buttigieg, terwijl hij voorgaat de trappen op.

‘Gibraltar is meer dan een koloniale post’

Er zijn een aantal plekken in Gibraltar die de advocaat en voorzitter van de Self Determination for Gibraltar Group (SDGG) in het minuscule centrum van de stad graag wil laten zien. Om te beginnen het gebouw waar vroeger de stadsraad zetelde, voor hem een van de indicaties dat Gibraltar méér is dan een koloniale post rondom een rotspunt aan de zuidkant van Spanje. Het is een punt dat hij deze middag keer op keer zal maken, aan de hand van de geschiedenis en cultuur van deze plek: Gibraltar is méér. Maar wat precies, daar heeft ook Buttigieg geen eenvoudig antwoord op.

In 1704 werd Gibraltar veroverd door een Brits-Nederlandse vloot. Een kleine tien jaar later werd bij de Vrede van Utrecht afgesproken dat Gibraltar permanent Brits grondgebied zou blijven. Spanje is het daar al honderden jaren pertinent mee oneens, en stelt dat het stuk land van pakweg vijf vierkante kilometer bij hen hoort. Spanjes argument: de originele bewoners vertrokken na de Britse verovering naar het nabijgelegen plaatsje San Roque, en de mensen die Gibraltar nu bevolken komen uit alle hoeken van Europa. Daardoor kunnen zij zich helemaal niet op het volkerenrecht beroepen.

Buttigieg lacht om die redenering. “Wij zien juist onze combinatie van geïmporteerde cultuur en invloeden als iets typisch Gibraltarees”, zegt hij. “We rijden rechts, we eten op Spaanse tijden, mijn familie komt van Malta. Als we praten, hebben we onze eigen taal, llanito: een mengsel van Spaans en Engels vermengd met specifieke woorden die alleen wij kennen. Een stoep heet hier bijvoorbeeld ‘marchapie’, letterlijk te vertalen als ‘wandelvoet’. In driehonderd jaar is hier een geheel eigen cultuur gegroeid.”

Buttigieg pleit twee keer per jaar bij de Verenigde Naties om Gibraltar zelfbeschikkingsrecht te verlenen

Twee keer per jaar pleit Buttigieg voor de Verenigde Naties om Gibraltar het zogeheten zelfbeschikkingsrecht te verlenen, dat ieder volk het recht geeft zelf te beslissen onder welke soevereiniteit het wil vallen en hoe het zich wil ontwikkelen. Wat Buttigieg en zijn groep willen bereiken, is de erkenning dat er maar één partij is die het recht heeft over Gibraltar te oordelen: de inwoners zelf. Denk niet gelijk dat de Gibraltarezen onafhankelijk willen worden of zich willen afscheiden van het Verenigde Koninkrijk, zegt hij. Het betekent alleen dat ze zélf aan tafel willen zitten als het om Gibraltar gaat.

Momenteel zien de VN Gibraltar als een ‘niet-autonoom gebied’ dat gedekoloniseerd moet worden, in overleg tussen Spanje en het Verenigd Koninkrijk. Buttigieg heeft dan ook niet het gevoel dat hij door de VN gehoord wordt. “Ik vraag ze wat ervoor nodig is, wat we moeten doen om te voldoen aan hun criteria. Maar daar krijg ik maar geen antwoord op.”

De brexit haalde in Gibraltar een aantal oude wonden open. Ten eerste stemde ruim 95 procent hier voor ‘remain’ – niet onlogisch, aangezien Gibraltar niet meer is dan een rotspunt met daaromheen een aantal straten, afgescheiden door een grenslijn van Spanje. Aangezien 15.000 arbeiders en een veelvoud daarvan aan toeristen dagelijks die grens oversteken, is Gibraltar sterk afhankelijk van een soepele grensovergang en een open unie met Europa.

De dreiging van een harde grens is realistischer dan je zou denken

De dreiging van een harde grens is voor velen hier realistischer dan je zou denken. Onder dictator Francisco Franco sloot Spanje in 1969 de grens. Die bleef dicht tot 1985, tien jaar na de dood van Franco. Het was een periode waarin de bewoners van el Peñón – de Rots, zoals Gibraltar hier wordt genoemd – zeer geïsoleerd raakten. Hoewel de kans dat zoiets opnieuw gebeurt zeer klein is, willen veel inwoners toch snel een nieuwe deal. Eind dit jaar gaat Spanje naar de stembus, en zoals het er nu uitziet maakt de huidige linkse regering dan plaats voor een rechtse regering, mogelijk met gedoogsteun van het zeer nationalistische Vox.

En juist die populistische rechtse partij ziet niets in gesprekken met Gibraltar. Vox-leden zijn al eens naar Gibraltar gekomen om daar in een protestactie een enorme Spaanse vlag te ontrollen hoog op de rots, om zo duidelijk te maken hoe zij erover denken: Gibraltar is van Spanje en de Britten moeten maken dat ze wegkomen. De Andalusische Vox-frontvrouw Macarena Olona noemde Gibraltar recent nog ‘een grot vol piraten’, waarvan ‘de poort zo gauw mogelijk gesloten’ moet worden.

Olona doelt hierbij op de voordelige belastingregels van Gibraltar en het vermeende witwassen van geld dat er grootschalig zou gebeuren. Over dat laatste is niet bekend hoezeer dit werkelijk gebeurt, maar over de belastingvoordelen in Gibraltar kan makelaar Balazs Csaszar inderdaad het een en ander vertellen. In zijn kantoor bij de jachthaven van de stad, aan de voet van een reeks glimmende appartementengebouwen, vertelt hij dat mensen die zichzelf als inwoner in Gibraltar vestigen zeker voordelen genieten. Zo betalen pensionado’s geen belasting over hun pensioen en is spaargeld niet belast.

Maar dat wil volgens hem niet zeggen dat Gibraltar inderdaad een belastingparadijs is. Sterker nog: Spanje haalde Gibraltar in 2021 juist van de zwarte lijst af, aangezien het door nieuwe regelgeving niet meer mogelijk was om Gibraltar te gebruiken als postbuslocatie om zo als bedrijf belasting te ontwijken in Spanje.

De prijzen zijn hoger dan in Spanje, maar lager dan in Londen

Maar dat particulieren van de gunstige locatie en regels van Gibraltar gebruikmaken, dat zal Csaszar niet ontkennen. Juist sinds het brexitreferendum heeft hij zijn handen vol aan mensen die opeens interesse hebben om zich in el Peñón te vestigen. Voor Britten is het lastig om permanent in Spanje te wonen, zij lopen tegen het maximumvisum van negentig dagen aan. Sommigen zien daarom een mogelijkheid in Gibraltar. “De prijzen zijn hier weliswaar hoger dan in Spanje, maar veel lager dan in Londen”, zegt Csaszar.

Dat betekent niet dat Gibraltar zo’n typische plek is van leegstaande appartementen waar mensen zich alleen hebben geregistreerd om van een regeling gebruik te maken, volgens de makelaar. Hij stelt dat Gibraltar juist goede stappen zet om te voorkomen dat de Gibraltese woningmarkt puur wordt weggekaapt door rijke buitenlanders.

Er zijn verschillende projecten waarbij woningen worden gebouwd voor lokale bewoners, die na een aantal jaar huren de mogelijkheid krijgen om te kopen. Daarnaast is Gibraltar aantrekkelijk voor mensen met kinderen, aangezien een latere studie in het VK dan wordt gesubsidieerd. Dat soort initiatieven moeten zorgen voor een bevolking met een brede blik op de wereld, die zich verbonden voelt met het leven rondom de rots. “Ze willen voorkomen dat het hier een soort Venetië wordt, waar aan het einde van de dag iedereen naar huis gaat en een ghost town overblijft.”

Een heikel punt is de controle van passagiers op het vliegveld van Gibraltar

Eind 2020 werd er op de valreep een tijdelijke deal gesloten over Gibraltar, waarin stond dat de kolonie deel van het Schengengebied bleef. Hiermee is vrij verkeer over de grens mogelijk gebleven. Nu wordt er in stilte gewerkt aan een permanente deal, waarbij één van de heikele punten volgens lokale media de controle van passagiers op het vliegveld van Gibraltar is. Spanje wil dat dit door Spaanse grenswachten gebeurt, het VK wil Europese grenswachten van Frontex. Anders lijkt het immers al te veel of Gibraltar al is ingenomen door Spanje.

Hoe de toekomstige deal er precies uitziet, dat weet zelfs een welingelicht persoon als Buttigieg nog niet. Hoe graag hij dat ook zou willen. “Het is onvoorstelbaar, maar ze hebben tot nog toe alles stil weten te houden”, zegt hij. “Op een plek waar iedereen vriend of familie is van elkaar, is dat echt een enorme taak.”

Belangrijk wat betreft Buttigieg is dat, wat er ook afgesproken wordt, het een officieel verdrag is waar alle partijen zich aan dienen te houden. “Gibraltezen zijn sceptisch. We weten dat zij dekolonisatie van Gibraltar willen om de rots in te lijven bij Spanje. En we zien al jaren dat groepen in Spanje onze belangen ontkennen.”

Gibraltar is afhankelijk van een soepele grensovergang

Maar nu moet Buttigieg weer door – zijn werk voor de SDGG is immers uit liefde voor ‘zijn’ Gibraltar, de rekeningen moeten betaald worden met zijn werk als advocaat. Als hij wil weglopen, stopt er een scooter naast hem: een grote kale man trekt zijn helm af en de twee maken een praatje waarbij ze constant eenvoudig overschakelen van Spaans naar Engels. De scooterbestuurder blijkt Christian Santos, de burgemeester van Gibraltar. Buttigieg legt later uit dat het om een meer ceremoniële functie gaat; in het dagelijks leven is Santos docent op een lokale muziekschool.

Aan het einde van de dag, als alle toeristen uit de Main Street zijn verdwenen en de Britse pubs hun terrasjes opruimen, is Gibraltar al snel donker en leeg. Boven de winkels brandt slechts hier en daar een lichtje, op straat loopt een man stilletjes met zijn hond. Of het hier inderdaad geen ghost town is, zoals de makelaar beweerde, dat is op deze avond toch de vraag. Maar precies die enorme verandering van drukte naar stilte zodra alle arbeiders en toeristen terug zijn naar Spanje, maakt duidelijk hoe afhankelijk Gibraltar is van een soepele grensovergang.

Lees ook:
Schiereiland Gibraltar gaat voortaan door het leven als stad

Bijna niets is zo omstreden als de status van Gibraltar: volgens Spanje is de rots Spaans, volgens Groot-Brittannië is het een Brits overzees gebied. En hoewel het VK uit de EU is gestapt, valt Gibraltar aan het einde van het jaar mogelijk weer binnen het Schengengebied. Voor Gibraltar zelf is de situatie kennelijk nog niet complex genoeg: het beschouwt zichzelf voortaan als stad.