37 jaar lang regeerde Robert Mugabe met keiharde hand over Zimbabwe. Vanochtend overleed hij op 95-jarige leeftijd.
Robert Mugabe wilde halverwege 2018 nog één laatste keer alle camera’s op zich gericht zien. Een dag voor de verkiezingen in Zimbabwe van 30 juli nodigde hij de wereldpers bij hem thuis uit. Hij wilde aankondigen dat hij zijn oude partij Zanu-PF niet langer steunde. Die partij had hem ruim een half jaar eerder via een legercoup afgezet. Een partij die zoiets ‘ondemocratisch’ waagde te doen, kon de man die Zimbabwe tot zijn afzetting 37 jaar lang met keiharde hand had geregeerd niet langer steunen, zei hij zelf. Deze vrijdagochtend bevestigde Mugabes familie dat hij is overleden, op 95-jarige leeftijd.
Het had een korte boodschap kunnen zijn die dag, maar Mugabe rekte zijn toespraak drie uur lang. Zijn hooghartigheid bezat hij nog, maar verder oogde en klonk hij oud en fragiel. De woorden kwamen stroperig langzaam uit zijn mond. Hij zakte voortdurend weg in zijn enorme stoel, waardoor zijn hoofd vaak nog maar net boven de tientallen microfoons uitkwam die op het bureau voor hem waren uitgestald. Hij zat al toen de journalisten binnenkwamen en voordat de destijds al 94-jarige ex-president weer opstond diende de pers weer te vertrekken. Een foto van persbureau EPA toonde Mugabe en profiel achter zijn bureau. Duidelijk is te zien dat hij nauwelijks nog rechtop kon zitten en in balans moest worden gehouden met kussens, die zijn assistent af en toe kwam opschudden en herschikken.
In die lichamelijke gesteldheid had Mugabe desalniettemin de presidentsverkiezingen in willen gaan. Als hij niet was afgezet, was hij voor nóg een termijn gegaan. Lang leek het erop dat hij zou sterven in het presidentiële harnas. “Alleen God kan mij doen aftreden”, verkondigde hij in 2008. Maar dat bleek niet waar. Zijn generaals dwongen Mugabe in november 2017 plaats te maken voor zijn vicepresident Emmerson Mnangagwa, die hij twee weken eerder nog de laan had uitgestuurd.
Uit respect en om de coup zo vreedzaam mogelijk te houden, lieten de nieuwe leiders van Zimbabwe Mugabe genieten van een rustige oude dag in eigen land. Hij kreeg een gouden handdruk en mocht zijn bezittingen, door sommigen geschat op een miljard euro, houden. Die extreme rijkdom stond in schril contrast met het straatarme land dat hij na 37 jaar aan de macht achterliet. Bij zijn aftreden in 2017 was Zimbabwe verscheurd door corruptie, onderdrukking en geweld.
Heldenstatus
Toch begon Mugabe ooit als een internationale held. In 1994 werd hij zelfs nog geridderd door het Britse koningshuis. Zijn strijd tegen het racistische regime in Rhodesië (zoals Zimbabwe tot 1980 heette) en zijn aanvankelijk verzoenende toon tegen de voormalige blanke onderdrukkers hadden hem zowel in binnen- als buitenland status verleend. Zijn bejubelde onderwijspolitiek maakte de Zimbabwaanse bevolking eind vorige eeuw tot de meest geletterde van Afrika. De economie draaide in de jaren tachtig nog goed. Mugabe werd gezien als een van de ‘grote Afrikaanse leiders’.
Pas toen hij eind jaren negentig in toenemende mate de oppositie ging onderdrukken, Zimbabwe zonder overleg met het parlement in 1998 in de oorlog in Congo stortte en vanaf 2000 opdracht gaf boerderijen van blanke Zimbabwanen met geweld te onteigenen, viel hij van zijn voetstuk.
De inmenging in het Congolese conflict was een kapitale fout in zijn carrière. De oorlog kostte Zimbabwe klauwen met geld, in een tijd dat de economie toch al bergaf ging. Mugabe verdedigde de stap met het argument dat de veiligheid van zijn volk op het spel stond, maar vrijwel geen Zimbabwaan zag het nut van de expeditie in. Dat nut lag feitelijk ook alleen in het plezieren van het leger, de steunpilaar van zijn regime. De militaire top was uit op controle over de bodemschatten van Congo. De oorlog luidde het begin in van de hyperinflatie die Zimbabwe in diepe armoede stortte en in 2009 zelfs van zijn munt beroofde.
Maar het was dus juist nog goed begonnen. Mugabe won in 1980 de verkiezingen en werd de eerste zwarte president van Zimbabwe. Hij groeide ook uit tot een belangrijke pion in de anti-apartheidsstrijd van buurland Zuid-Afrika. Hij leek weinig wrok te koesteren tegen witte landgenoten, al hadden die hem tien jaar lang opgesloten vanwege zijn rol in de Zimbabwaanse onafhankelijkheidsstrijd. Zij hadden hem zelfs niet toegestaan naar de begrafenis van zijn zoon te gaan, die overleed terwijl Mugabe gevangen zat – het enige kind uit zijn eerste huwelijk met de Ghanese Sally Hayfron, die zelf in 1992 overleed. Het Westen was blij dat Mugabe zijn communistische retoriek niet in praktijk bracht.
Intellect
Mugabe kende een ongelukkige jeugd. Zijn favoriete broer stierf jong, vader liet het gezin in de steek. Zijn moeder was depressief en zag de slimme Robert als een heilig kind, voorbestemd tot grote daden. Mugabe zelf had op jonge leeftijd de ambitie om leraar worden en was geobsedeerd door lezen. Hij werd dan ook slechts president doordat anderen hem graag als leider zagen vanwege zijn immer elegante voorkomen en intellect. Mugabe verzamelde tijdens zijn leven zeven universitaire titels, plus later nog een heel stel eredoctoraten.
Maar kennis uit boeken alleen is geen garantie voor goed beleid. Zijn inmiddels overleden biografe Heidi Holland stelde in 2008, tijdens een interview bij haar thuis in Johannesburg, dat Mugabe geen sterke persoonlijkheid bezat, dat hij altijd onzeker was gebleven en een dunne huid had. “Emotioneel is hij nog een kind”, zei ze. “Hij zat in zijn jeugd altijd met zijn neus in de boeken en heeft nooit vriendjes gehad. Hij heeft geen sociale intuïtie ontwikkeld.” Mugabe was als kind al niet in staat compromissen te sluiten. Dat bleef zo tijdens zijn latere leven. Hij was volgens Holland niet op jacht naar geld, maar wilde simpelweg dat alles gebeurde zoals hij het voor zich zag. “Zijn natuurlijke reactie op afwijzing en teleurstelling is wraak”, zei ze. Wie tegen hem inging, was zijn vijand.
Met die vijanden sprong Mugabe niet zachtzinnig om. Oppositiepartij Zapu kreeg het begin jaren tachtig al zwaar te verduren. Zapu lieerde zich aan de Ndebele in het zuiden van Zimbabwe en stond daarmee tegenover de overwegende Shona-achterban van Mugabe’s Zanu-PF. Mugabe, zelf een Shona, besloot tot operatie Gukurahundi: een moordpartij op de Ndebele tussen 1983 en 1987, waarbij zeker 20.000 mensen werden vermoord en vele anderen gemarteld en verkracht.
De buitenwereld kneep een oogje dicht, blij als zij was met haar nieuwe held. Hulpverleners van Novib, Oxfam en Save the Children hielden een jaar lang een rapport over de moordpartijen geheim. Bisschoppen deden een jaar later hetzelfde. Donoren, het Nederlandse parlement en minister Eegje Schoo van ontwikkelingssamenwerking waren op de hoogte. Maar het leek alsof iedereen slechte publiciteit vreesde. Het opbouwwerk moest doorgaan, want er was al zoveel geïnvesteerd.
In retrospectief lijkt het dat Mugabe in die tijd ongestraft leerde moorden. Hij gaf hieraan vanaf 2000 een vervolg. Zanu-PF, waarin Zapu onder druk van de Gukurahundi-terreur was opgegaan, verloor dat jaar een referendum over aanpassing van de grondwet. Deze keer richtte de woede van Mugabe zich op witte Zimbabwanen, die hij verantwoordelijk achtte voor de afwijzing van de grondwetsaanpassingen.
Niet lang erna begon hij met het aanpakken van de in 1999 opgerichte oppositiepartij MDC van de inmiddels ook al overleden Morgan Tsvangirai. Het resulteerde in een climax van geweld rond de verkiezingen van 2008. Die verloor Mugabe in de eerste ronde dik. Maar hij wist via grootschalige fraude alsnog een tweede ronde af te dwingen. MDC trok zich daaruit terug na een bloedige campagne van Zanu-PF. Honderdduizenden Zimbabwanen sloegen op de vlucht, honderden kwamen om.
Tsvangirai zou ook persoonlijk ondervinden waartoe Mugabe in staat was. In 2007 werd hij op bevel van de president in elkaar geslagen. Tsvangirai liep een lichte schedelbreuk op. En zijn vrouw kwam twee jaar later om het leven in een uiterst verdacht auto-ongeluk, dat waarschijnlijk een moordaanslag was met de bedoeling Tsvangirai om het leven te brengen. Maar die raakte slechts gewond.
Manipulatie
Mugabe installeerde na de gewelddadige verkiezingen van 2008 handlangers op hoge posities, maar werd onder internationale druk wel gedwongen de macht vijf jaar lang te delen met MDC. Mugabe wist die morele nederlaag om te zetten in een overwinning. Hij liet MDC de economie weer voorzichtig opbouwen, maar eiste daarvoor zelf de credits op. Tegelijkertijd zorgde hij dat de door MDC gewenste constitutionele aanpassingen eindeloos werden uitgesteld en afgezwakt. Bij de aanname ervan, via een referendum begin 2013, was er bijna niets van over.
Mugabe werkte intussen hard aan een subtielere campagne voor de verkiezingen later dat jaar. Hij zorgde dat Tsvangirai veel in de media verscheen met betrekking tot liefdes-excessen en zijn luxe levensstijl in het verder zo arme Zimbabwe. Mugabe’s handlangers manipuleerden bovendien de kieslijsten zodat grootschalig geweld niet nodig was om met overmacht te winnen.
Zijn binnenlandse populariteit was bovendien weer iets toegenomen. Niet in de laatste plaats doordat hij zoals altijd de schuld van alle problemen op anderen afschoof. Vooral Groot-Brittannië was de gebeten hond. Met dat land had Mugabe een haat-liefdeverhouding. Het hoofd van de katholieke school had Mugabe in zijn jeugd, na het vertrek van zijn vader, onder zijn hoede genomen. Deze Jerome O’Hea werd een vaderfiguur, waardoor Mugabe de Britse etiquette tot zijn dood huldigde en bleef vasthouden aan het concept van verkiezingen, al verliepen die dus zelden eerlijk. Britse kritiek raakte Mugabe diep. Voormalig Brits premier Tony Blair groeide uit tot zijn ultieme vijand.
Het liefst ontkende Mugabe zijn misdaden. Toen bij de landinvasies witte boeren werden vermoord, veroordeelde hij het geweld niet, maar verweet hij de witte gemeenschap juist ‘dat zij de wapens ook maar niet hadden moeten opnemen’. Toen zijn ‘schoonmaak’-beleid van 2005 in de steden 700.000 daklozen
creëerde, zei Mugabe dat er geen sprake was van een crisis. Ook de lege winkels, het gebrek aan benzine en de hyperinflatie in de jaren daarna weet hij niet aan zijn eigen regime maar aan sancties van de VS en EU. Toen begin 2009 duizenden onnodig stierven aan cholera, had Mugabe die crisis eveneens ‘onder controle’. Allemaal westerse propaganda.
Dat Mugabe toch zo lang door zovelen werd geloofd, kwam doordat hij zijn verhalen meestal wel een kern van waarheid meegaf: “Hoe durven landen die Indianen, Eskimo’s en Aboriginals van hun grond hebben verdreven ons de les te lezen?”, zei hij bijvoorbeeld tijdens de landinvasies in Zimbabwe begin deze eeuw. En toen het Internationaal Monetair Fonds eind jaren negentig weigerde nog meer leningen te verstrekken, onder meer vanwege Mugabe’s betrokkenheid bij de oorlog in Congo, riep hij: “Het IMF is erop gespitst de ontwikkeling in de Derde Wereld te belemmeren” – een tekst die velen in arme landen bekoort. In de zomer van 2008 zei hij voor een juichend publiek over de Amerikaanse ex-president George W. Bush, die in 2003 de Irak-oorlog onder valse voorwendselen was gestart: “De handen van Bush druipen van het bloed van onschuldigen. En dan noemt hij mij een dictator.”
Maar een dictator was Mugabe wel degelijk. Een dictator die zijn land ruïneerde, altijd op zoek was naar meer macht en daarbij over lijken ging, tot hij op 93-jarige leeftijd werd afgezet, twee jaar voor zijn dood. De kans is groot dat zijn vrouw Grace Zimbabwe nu vrij snel met haar rijkdom zal verlaten. Wellicht dat zij zich in Dubai vestigt, waar zij altijd al graag winkelde. Met haar kreeg Mugabe drie kinderen.
Lees ook:
Het spook van Mugabe waart weer door Zimbabwe
Een verbod op demonstraties en preventieve arrestaties maken het de oppositie van Zimbabwe moeilijk om protestacties van de grond te krijgen.
