Jelle Brandt Corstius: ‘Ik kijk nu echt met andere ogen naar Rusland’

China en Rusland dingen om invloed in Centraal-Azië. Ex-correspondent Jelle Brandt-Corstius (Rusland) en programmamaker Ruben Terlou (China) laten in een nieuwe tv-serie zien wat de inwoners daarvan denken.

Nee, zegt de ex-directeur van een uraniummijn in Kirgizië, de ineenstorting van de Sovjet-Unie was geen catastrofe. Dat is te zacht uitgedrukt. De ontmanteling van de staat die tot 1991 een Sovjetrepubliek en van de ene op de andere dag Kirgizië heette, was het werk van idioten, legt hij uit. Met de Russen vertrok alle kennis. Huizen vervielen tot verveloze krotten, wegen werden zandpaden.

Vertel dat niet aan de Kirgiezen die zich met hun paarden en koeien hebben verzameld in een arcadisch berglandschap. Hun nomadische grootouders waren door de Sovjets gedwongen zich in dorpen te vestigen, of crepeerden in kampen. Hun nazaten verruilen nu het Russisch voor het Kirgizisch, en verdiepen zich in de cultuur die de Russen wilden uitroeien.

Terlou en Brandt-Corstius beginnen hun serie Langs de nieuwe Zijderoute in Samarkand, Oezbekistan. Daar vond in september ‘misschien wel de grootste top van het jaar’ plaats. De Aziatische leiders van de Shanghai Samenwerkingsorganisatie (SCO), die ruim de helft van de wereldbevolking vertegenwoordigen, hadden zich daar verzameld.

Heel vreemd

Geen westerse journalist had zich ervoor aangemeld. Brandt-Corstius: “De autoriteiten vonden het heel vreemd dat wij als ploeg uit Nederland er wel bij wilden zijn. Het heeft maanden gekost om ze te overtuigen. Eén dag voor de top kregen we toestemming.”

Vanuit een mediacentrum moesten ze alles op beeldschermen volgen. Geen functionaris kregen ze te spreken, laat staan de topgasten, de Chinese president Xi en zijn Russische collega Poetin.

Brandt-Corstius: “Voor Xi werd op het vliegveld de rode loper uitgerold, er was een fanfare en de Oezbeekse president wachtte hem op. Poetin werd zonder poespas weggereden. Dat is symbolisch voor wat er in Centraal-Azië gaande is.”

Strategisch gebied

Centraal-Azië is een vaag afgebakende omschrijving voor een even immens als strategisch gebied, grofweg tussen India, Rusland en China. Die laatste grootmacht lonkt naar de jonge landen, voortgekomen uit de voormalige Sovjetrepublieken Kirgizië, Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan en Tadzjikistan en alle landen erom heen.

Van oudsher werd het gebied doorkruist door handelsroutes: de Zijderoute. De ligging en ook de grondstoffen - van olie en gas tot zeldzame metalen - wekken ook belangstelling van het Westen: deze week was de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Antony Blinken er nog op bezoek.

De oorlog in Oekraïne maakt de regio nog belangrijker. Brandt-Corstius: “In Noord-Kazachstan zit een grote Russische minderheid. Kazachen zijn doodsbang dat ze Poetins volgende project worden als de oorlog in Oekraïne voor Rusland voorspoedig gaat lopen. Op de Russische staatstelevisie wordt gedreigd dat als Kazachstan de VS volgt, ze hetzelfde als Oekraïne te wachten staat. Veel Kazachen kijken met argusogen naar de Russen die naar hun land zijn gevlucht vanwege de mobilisatie.”

Corruptie

Met de andere grote buur, China, is de relatie ook niet onbelast. Brandt-Corstius: “We hebben gefilmd in het olierijke gebied tegen de grens, waar een Chinees oliebedrijf het min of meer voor het zeggen heeft. Ze veroorzaken grote vervuiling, maar de lokale overheid heeft weinig meer in de melk te brokkelen. De meeste opbrengsten verdwijnen in de zakken van corrupte functionarissen.”

Etnische Kazachen leven ook over de grens, in China, waar zij in ‘heropvoedingskampen’ hetzelfde lot ondergaan als Oeigoeren. Zeer aangrijpend zijn de verhalen van vrouwelijke ex-gevangenen over hun martelende ervaringen. Een vrouw vertelt over een abortus onder dwang. Een bejaarde weduwe vertelt dat ze niet weet of haar drie zonen nog leven: “Kunnen ze ooit mijn begrafenis bijwonen?”

Liefdesverdriet

Ruben Terlou merkt op dat hij een soort liefdesverdriet ervaart, omdat zijn geliefde land dergelijke misdaden begaat. Datzelfde voelt ook Brandt-Corstius sinds Ruslands grootschalige invasie van Oekraïne: “Het is uit”.

De serie heeft dat gevoel versterkt, zegt hij. “Ik geloof niet dat als Poetin maar weg is alles weer goed komt, zoals de oppositie vaak zegt. Rusland is altijd een imperium geweest, en Poetin is daar een product van. Ik heb dat altijd onvoldoende beseft. Ik kijk nu echt met andere ogen naar Rusland.”

Langs de Nieuwe Zijderoute (VPRO, zes delen) begint zondag, 20.20 uur op NPO 2.

Lees ook:

Twee docenten hekelen Russificatie van scholen op de Krim. ‘De boeken spreken nu over Malaja Rossia, Klein-Rusland’

Via ‘patriottisch’ onderwijs probeert Moskou kinderen in bezette Oekraïense gebieden langzaam maar zeker te hersenspoelen. Hoe ziet die ‘russificatie’ van het onderwijs eruit? Twee docenten op de Krim, sinds 2014 door Rusland geannexeerd, delen hun ervaringen.