De toenemende onrust in de voormalige Sovjetrepublieken werpt de vraag op of Rusland nog wel in staat is om invloed uit te oefenen in zijn eigen ‘achtertuin.’ Hoe ver reikt de macht van Poetin nog?
November 2016. Een conferentiezaal ergens in Moskou. Op de met linnen bedekte ronde tafels staan lege champagneglazen rondom weelderige bloemstukken. Tussen de tafels door lopen obers in wit gesteven overhemden met een zwart schort en een vlinderdas. De gelegenheid is een op televisie uitgezonden prijsuitreiking voor aardrijkskundestudenten. Een gala voor Russische bollebozen. Op het podium staat een jongen van een jaar of tien met een bleek gezicht en Harry Potter-kapsel. Hij kijkt gespannen. Naast hem staat Vladimir Poetin.
“En, waarmee kan jij indruk op ons maken?”, vraagt de president terwijl hij vaderlijk een arm om het jochie slaat. “Ik ken de grenzen en hoofdsteden van alle landen”, antwoordt hij braaf. “En waar eindigt de grens van Rusland dan?”, vervolgt Poetin de schoolse overhoring. “Ruslands grens eindigt bij de Barentszzee, op de grens met de VS”, riposteert het kind.
Er verschijnt een grijns op Poetins gelaat, zijn hand nog altijd op de schouder van het jongetje. “Ruslands grens eindigt nergens.” Uit de zaal stijgt een luid gelach op, het publiek klapt, een enkeling staat op van zijn stoel. “Dat was een grapje”, frommelt de president er nog achteraan.
Liever luisteren? Onze collega's van Blendle spraken dit artikel voor u in.
Moppen tappen
De reden voor de opmerking was op dat moment goed te begrijpen. Twee jaar eerder annexeerde Rusland de Krim, in 2015 mengde Moskou zich succesvol in de Syrische burgeroorlog en hielp het bondgenoot Assad grote delen van het land te heroveren, en twee weken voordat Poetin naast het zenuwachtige jongetje op het podium klom, had Rusland op afstand en met succes de Amerikaanse presidentsverkiezingen weten te beïnvloeden.
Terwijl Poetin daar in een zaaltje moppen stond te tappen, leken de Russische grenzen oneindig. De invloedssfeer van Moskou was destijds zelfs groter dan het gebied dat het traditioneel tot zijn ‘achtertuin’ rekent. De lange arm van Moskou reikte voorbij de ex-Sovjetrepublieken en voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie.
Een prestatie die geheel in overeenstemming is met de ambitie die Poetin vanaf zijn aantreden als president in 2000 continu uitspreekt en herhaalt: Rusland moet weer een wereldmacht worden en van zijn knieën opkrabbelen na het vernederende uiteenvallen van het machtige Sovjetrijk.
Maar Moskou heeft momenteel de grootste moeite om de onrust aan de eigen grenzen in de kiem te smoren. De landen die het Kremlin van oudsher tot de Russische achtertuin rekent, ontsteken één voor één in onrust. Van Wit-Rusland en Kirgizië tot aan Armenië en Azerbeidzjan: in grote delen van de voormalige Sovjet-Unie is het hommeles.
Gazon
Vooralsnog lukt het Moskou niet om in die landen de chaos de kop in te drukken. Waar de Russische achtertuin ooit als een overzichtelijk gazon oogde, schiet inmiddels het onkruid uit de grond en begint de boel te woekeren. Moskou staat vertwijfeld met een botte heggenschaar toe te kijken. Zeker dit jaar werden de grenzen van de Russische invloed buiten het eigen territorium steeds zichtbaarder. Dat begon afgelopen zomer toen de eerste onlusten uitbraken in Wit-Rusland. Na frauduleus verlopen verkiezingen weigerde president en Russisch bondgenoot van het eerste uur Aleksandr Loekasjenko op te stappen, waarna er vreedzame massaprotesten uitbraken. Inmiddels trekken de demonstranten al tien weken op rij elk weekend de straten van Minsk en andere steden in.
Nadat Moskou zich aanvankelijk op de achtergrond hield, schaarde het Kremlin zich gaandeweg naast de Wit-Russische potentaat. Die steunbetuiging ging gepaard met een gouden handdruk. Poetin stelde Loekasjenko in september een lening van 1,5 miljard dollar in het vooruitzicht voor een ‘vriend in nood’, zoals Loekasjenko het zelf verwoordde. Niet de hulp waarop Minsk hoopte. Eerder vroeg Loekasjenko Poetin om militaire steun. Maar dat weigert Moskou tot op heden. Wel maakte het Kremlin toespelingen op een dergelijk ingrijpen door te suggereren dat er militairen paraat zouden staan aan de grens tussen beide landen. Maar het weerhoudt demonstraten er niet van om de straat op te gaan.
Politieke impasse
Ook aan de andere kant van het voormalig Sovjetrijk, in Centraal-Azië, schittert het Kremlin door afwezigheid. Begin deze maand braken er gewelddadige protesten uit in de Kirgizische hoofdstad Bisjkek. Na vermoedens over fraude bij de parlementsverkiezingen, bestormden aanhangers van de oppositie het parlementsgebouw. Inmiddels zijn de premier, regering en president afgetreden en zijn er verschillende oppositiegroepen die de macht claimen, waardoor het land in een politieke impasse verkeert. Ook hier houdt Poetin zich afzijdig, hoewel het Russische leger een militaire basis in Kirgizië heeft en China zich steeds meer roert in het Centraal-Aziatische land.
Een laatste recent hoofdpijndossier bevindt zich op de Kaukasus. In het gebergte sloeg vorige maand de vlam in de pan bij het sluimerende conflict tussen aartsvijanden Armenië en Azerbeidzjan. Bij het geweld met als inzet de afvallige regio Nagorno-Karabach - dat officieel bij Azerbeidzjan hoort maar de facto wordt bestuurd door etnische Armeniërs - kwamen al zeker vijfhonderd mensen om het leven.
Hoewel Moskou traditiegetrouw zeer nauwe banden heeft met Armenië, waar het onder meer een militaire basis heeft, zijn de relaties met Azerbeidzjan eveneens goed. Heel even leek het Kremlin dan ook een succesje te boeken toen de Russische minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov op 10 oktober na een marathonvergadering met de kemphanen een staakt-het-vuren aankondigde. Het bleek van korte duur. Enkele uren na de bekendmaking van de wapenstilstand vlogen er alweer bommen en granaten over en weer.
Afwachtende houding
Dat gebrek aan slagkracht en de afwachtende houding van het Kremlin roepen de vraag op of Moskou nog wel in staat is om zijn traditionele invloed in de voormalige Sovjetrepublieken uit te oefenen.
Wat de diverse crises in het nabije buitenland bijzonder maken, is dat het in alle gevallen gaat om expliciete bondgenoten. Zo zijn Wit-Rusland, Kirgizië en Armenië verenigd in de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie, een militair bondgenootschap van enkele landen uit de voormalige Sovjet-Unie, en de Euraziatische Economische Unie, een economisch samenwerkingsverband naar voorbeeld van de Europese Unie. Juist met die landen waarmee van oudsher de economische, militaire, diplomatieke en culturele banden sterk zijn, zou je verwachten dat het uitoefenen van druk goed werkt.
Naar zijn hand gezet
Tot nog toe dankte president Poetin zijn successen in het Russische buitenlandbeleid aan het feit dat hij onrust in de nabije regio in zijn voordeel wist te gebruiken. Toen in 2014 chaos uitbrak in Oekraïne en de toenmalige president van dat land, Viktor Janoekovitsj, het veld moest ruimen, wist Moskou de situatie naar zijn hand te zetten.
Ook in Georgië trok Moskou in 2008 na een vijfdaagse oorlog aan het langste eind en wist het de controle te krijgen over de afvallige Georgische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië. In een recenter verleden etaleerde Moskou zich als grootmacht in Syrië en Libië .
Vinger in de pap
Waarom lukt het nu dan niet om de chaos aan de eigen grenzen in het eigen voordeel te gebruiken? Het eenvoudige antwoord is dat het gebied van de voormalige Sovjet-Unie simpelweg te groot is om overal een vinger in de pap te hebben.
Toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel, verloor Rusland een derde van het territorium dat het communistische machtsblok voor 1991 besloeg. Het immense Sovjetrijk viel uiteen in vijftien onafhankelijke republieken. Het is eenvoudigweg onmogelijk om die allemaal in de Russische invloedssfeer te behouden. Zo ‘verloor’ Moskou de drie Baltische staten al aan de Navo En hoewel de Krim inmiddels onder Russisch gezag valt, is ook Oekraïne meer vijand dan vriend.
Daarnaast heeft Poetin momenteel niet de militaire en financiële middelen om op de klassieke Russische manier met de vuist op tafel te slaan: via zogenoemde hard power, door militair of economisch in te grijpen daar waar het zijn invloed wil laten gelden. Kijk naar Oekraïne, Georgië, Syrië en Libië. De olie- en gasprijs, waar de staatskas goeddeels van afhankelijk is, is niet meer wat die was ten tijde van de interventies op de Krim of in Georgië.
Levensverwachting
Daarnaast zijn er genoeg kopzorgen in eigen land die het Kremlin het hoofd moet bieden. De coronapandemie heeft stevig ingehakt op de economie, en de levensstandaard van het overgrote deel van de Russen holt achteruit. Het gemiddelde salaris zal naar verwachting vijf procent dalen dit jaar, de gemiddelde levensverwachting blijft met 72 jaar bijzonder laag en de gezondheidszorg verkeert in deplorabele toestand, wat door de huidige coronapandemie pijnlijk duidelijker wordt. Daarom maakt Rusland, net als andere landen in de wereld, nu geld vrij om sociale programma’s op te zetten die de bevolking erbovenop moeten helpen.
Ondernemers krijgen uitstel van betaling van belastingen en huur, en ze krijgen overheidsgeld om salarissen door te kunnen betalen. Werknemers krijgen op hun beurt een uitkering als ze hun baan verliezen en maken aanspraak op uitstel van betaling van leningen als hun inkomen met minstens 30 procent daalt. Al met al kromp de Russische economie met 8,5 procent in het tweede kwartaal van dit jaar.
Toch is er volgens economen nog geen man overboord, aangezien het Russische staatsinvesteringsfonds nog ruim 175 miljard dollar bevat, er genoeg internationale reserves zijn en de overheidsschuld met nog geen twintig procent van het bruto binnenlands product behoorlijk laag ligt. Desalniettemin is het onder de huidige omstandigheden moeilijk om ook nog eens een militaire operatie gaande te houden.
De huidige onrust in de zelfverklaarde Russische invloedssfeer moet pijnlijk zijn voor Poetin. De president deed erjarenlang alles aan om Rusland weer de grandeur te geven die het verloor na de val van de Sovjet-Unie. Dat dit hervonden imago als grootmacht nu door de drie conflicten barsten begint te vertonen, zal Poetin niet lekker zitten.
Vreedzaam
Voorlopig houdt hij het noodgedwongen bij oppervlakkige steunbetuigingen aan de zittende leiders van de onrustige buurlanden. In een televisie-interview twee weken terug stelde Poetin met betrekking tot de situatie in Nagorno-Karabach nog dat ‘we hopen dat het conflict snel stopt’. Direct daarna sprak hij zich uit over Kirgizië. ‘We hopen dat alles vreedzaam zal verlopen.’ Niet bepaald de teksten van een regionale grootmacht.
Ondertussen zijn de analisten van Russische staatsmedia op de achtergrond hard bezig om de imagoschade in eigen land te beperken. Op televisie herhalen pro-Kremlin commentatoren inmiddels het gebruikelijke mantra dat de chaos in de voormalige Sovjetrepublieken te danken is aan een georganiseerde actie van het Westen om verdeeldheid te zaaien. Zolang die imagoschade enigszins beperkt blijft, en zolang de situatie met betrekking tot corona en de economie niet uit de hand loopt, kan het Kremlin nog wel even op zijn handen blijven zitten. Mocht Poetin echter het gevoel krijgen dat de perceptie van Rusland als (regionale) grootmacht werkelijk ter ziele gaat, dan zou het zomaar kunnen dat hij een nieuwe truc uit de hoge hoed tovert, ongeacht de financiële middelen. Al zal dat vrijwel zeker ten kostegaan van de levensstandaard van de Russische bevolking.
Lees ook
Armenië tegen Azerbeidzjan? Rusland tegen Turkije! Hoe ver willen die landen gaan?
Sinds het conflict in de betwiste regio Nagorno-Karabach afgelopen weekend oplaaide, zijn de schijnwerpers niet alleen op de directe vechtende partijen Armenië en Azerbeidzjan gericht, maar ook op hun steunpilaren Rusland en Turkije. Op welke manier bemoeien zij zich met de betwiste regio?
