Hoe financiële ‘butlers’ als het Verenigd Koninkrijk en Nederland de vijanden van de democratie helpen

Het Verenigd Koninkrijk gaat voorop in de hulp aan Oekraïne, maar bedient tegelijkertijd als ‘butler van de wereld’ al decennia dubieuze oligarchen. Dat wringt, zegt onderzoeksjournalist Oliver Bullough. ‘Sancties zijn goed, maar er is bredere actie nodig.’

Voor Russische kleptocraten is Londen geen fijnere plek geworden sinds de oorlog in Oekraïne begon. Half april kondigde de Britse regering zijn nieuwste pakket sanctiemaatregelen aan. Die richten zich dit keer niet alleen op de steenrijke Russen zelf, die hun geld al decennia graag naar het Verenigd Koninkrijk (VK) sluizen, maar ook op de financiële experts die hen daarbij moedwillig helpen.

De nieuwe maatregelen volgden, stelt de Britse overheid, op de ontdekking dat Russische oligarchen in reactie op eerdere sancties ‘in allerijl hun rijkdom hebben afgeschermd met hulp van financiële tussenpersonen, offshore trusts, lege vennootschappen en familieleden’. Desalniettemin wist het Verenigd Koninkrijk voor zo’n twintig miljard euro aan Russische bezittingen te bevriezen.

De Britse onderzoeksjournalist Oliver Bullough – die jarenlang als verslaggever werkte in Rusland en Oekraïne – is blij met de nieuwe maatregelen. En met de internationale sancties tegen Rusland in het algemeen. “Door de sancties zijn grote sommen geld bevroren die anders hadden kunnen worden gespendeerd aan de oorlog in Oekraïne”, legt hij uit. “En ze hebben ook geholpen de wereld te laten zien hoe sterk het Russische regime een kleptocratie is.”

Bullough besloot zo’n tien jaar geleden zich te specialiseren in verhalen over internationale financiële criminaliteit. Hij kwam er al snel achter dat daarbij steevast een Britse connectie bestaat. Wat de misdaad ook is, en wie de misdaad ook pleegt, er is altijd wel een Britse brievenbusmaatschappij, een Britse advocaat, een Britse bankrekening of een Britse accountant bij betrokken. “Dat vond ik verontrustend”, zegt hij. “Ik wilde uitleggen waarom dat zo is.” Het leidde tot twee veelgeprezen boeken, waaronder het begin dit jaar in Nederlandse vertaling verschenen De butler van de wereld. Hoe Groot-Brittannië handlanger werd van oligarchen, belastingontduikers en criminelen.

Heeft de oorlog in Oekraïne het Verenigd Koninkrijk wakker geschud?

“Groot-Brittannië kwam traag op gang, maar legt inmiddels even voortvarend als andere westerse landen Russische oligarchen sancties op. Over die sancties ben ik positief, maar juist het feit dat er in het Westen zo veel Russische rijkdom is die gesanctioneerd kan worden, laat zien hoe inadequaat ons beleid ten opzichte van het Kremlin de afgelopen decennia is geweest. De sancties zijn een beetje als een pleister voor het slachtoffer van een zware mishandeling. Het was beter geweest als we hadden voorkomen dat het slachtoffer was aangevallen.”

Een ‘pleister voor iemand die is mishandeld’ klinkt ook niet extreem doortastend.

“Sancties zijn goed, maar ze zijn een reactie op iets dat al fout is gegaan. We moeten in de westerse wereld, met lichte uitzondering van de Verenigde Staten misschien, een meer proactieve houding aannemen ten opzichte van oligarchen die geld naar onze landen willen sluizen. Je moet niet wachten met het oplossen van een probleem tot het al enorme schade heeft aangericht. Je moet de schade zien te voorkomen. Er is te veel aandacht voor sancties en te weinig voor daadwerkelijke wetshandhaving en de vervolging van oligarchen die geld hebben gestolen.”

Wat moeten we dan doen?

“We moeten zorgen dat er geen nieuw gestolen geld meer onze westerse landen binnenkomt. Daarvoor moet er meer geld naar financiële orde- en opsporingsdiensten. De oorlog in Oekraïne heeft in dat opzicht extra bewustwording gecreëerd, maar veel mensen begrijpen nog steeds te weinig hoe complex het is. Politici creëren ook onrealistische verwachtingen. Dat we de huizen van oligarchen in Londen nu even gaan confisqueren, en het geld dat dit oplevert teruggeven aan Oekraïne, zodat het kan worden gebruikt om het land weer mee op te bouwen. Dat gaat niet gebeuren. Zo snel bouw je alle daarvoor benodigde expertise niet op. Het is net als met de maffia: die rol je ook niet zomaar van de ene op de andere dag op. Het is een proces dat tijd nodig heeft.”

De door kleptocraten opgetrokken financiële constructies vol brievenbusfirma’s, holdings en trusts, meestal verspreid over verschillende rechtsgebieden, zijn nu eenmaal lastig te ontrafelen. Het financiële centrum van Londen – de City – fungeert veelal als spin in dit web. Een groot aantal Britse tussenpersonen – advocaten, accountants, adviseurs – zet zich daar als gewillige en soms ook schaamteloze assistenten in om kleptocraten van over de hele wereld te helpen hun geld wit te wassen en te verbergen of uit te geven. Tegen royale vergoedingen. Vandaar dat Bullough het VK ‘de butler van de wereld’ noemt.

Het is volgens hem het gevolg van de historische transformatie van het Verenigd Koninkrijk. Ooit was dat een wereldrijk, maar na de dekolonisatiegolf in de jaren vijftig en zestig werd het tot wat het nu is: een relatief klein en geopolitiek veel minder belangrijk land. Een land dat bovendien op zoek moest naar een nieuwe bron van inkomsten, want zonder koloniën als India en Nigeria was er minder geld te stelen in het buitenland. “Vergeet ook niet dat het VK ooit precies hetzelfde deed als Poetin nu”, zegt Bullough. “Als wij het niet eens waren met het beleid van een ander land, dan vielen we dat ook vaak binnen.”

Het Verenigd Koninkrijk was na de Tweede Wereldoorlog en het uiteenvallen van het Britse koloniale rijk failliet. “Het land was als een aristocraat die zijn huis en bezittingen was kwijtgeraakt en daardoor geen aristocratisch leven meer kon leiden”, zegt Bullough. “Maar het wist uiteraard nog wel het beste hoe je zo’n levensstijl precies invult.” In de nieuw aangemeten hoedanigheid van butler begon het die kennis tegen betaling aan te bieden aan degenen die nog wel geld hadden.

Zo komt het dat tegenwoordig niet langer Britten geld stelen in ex-koloniën als Nigeria, maar dat een groepje corrupte Nigerianen dit nu zelf doet. Zij sluizen dat geld, met hulp van Britse butlers, echter nog steeds voornamelijk naar het Verenigd Koninkrijk. In wezen is er op dit punt dus weinig veranderd. Bullough: “En het VK stopte daar niet. Het richtte zich ook op Rusland en andere ex-Sovjetstaten. Ook daar begonnen Britse financiële butlers al snel de rijken te adviseren over hoe je een land leegrooft en het geld ongemerkt naar het VK brengt om het daar uit te geven.”

Ontstond er in het Verenigd Koninkrijk nooit weerstand tegen die butler-rol?

“Het is een verdienmodel dat een beperkte, maar significante groep mensen in het VK heel rijk heeft gemaakt en tegelijkertijd lang weinig aandacht trok. De slachtoffers van kleptocraten – de vaak arme burgerbevolking in landen als Rusland, Oekraïne en Nigeria – hebben geen stemrecht in het VK. En ook geen middelen om bij Britse politici te lobbyen. Maar door de oorlog in Oekraïne rijzen er nu twijfels of de Britse butler-industrie wel zo wenselijk is.”

Londen heeft zelfs bijnamen als de ‘Londense wasserette’ en ‘Moskou aan de Theems’, toch?

“Het gaat helemaal terug tot midden van de jaren vijftig. Toen hielp de Britse Midland Bank in Londen al een Sovjetbank om tegen betaling de regels te ontwijken die de VS hadden opgesteld voor hun dollars in het buitenland. Die waren onder meer in bezit van de Sovjet-Unie. Let wel: het was midden in de Koude Oorlog, Jozef Stalin was pas twee jaar dood. Toch stonden de Britse autoriteiten het toe. Het patroon is daarna hetzelfde gebleven: handel moet altijd door kunnen gaan. Maar uiteindelijk hebben we zo over de hele wereld de vijanden van democratie sterker gemaakt.”

Is het VK de enige amorele butler in de wereld?

“Nee, er zijn meer butlerlanden: Ierland, Cyprus, Malta, Luxemburg, Dubai, en Amerikaanse staten als Delaware. En zeker ook Nederland. Jullie zijn, met de VS, misschien wel het land dat in dit opzicht het sterkst op het VK lijkt. Ook jullie hadden ooit een imperium en hebben met Curaçao een geliefde plek voor offshore-constructies. En jullie bezitten eveneens een groot financieel centrum. Nederland doet veel dezelfde dingen als het VK. Alleen is Groot-Brittannië simpelweg een betere butler. Het Hollandse egalitaire karakter trekt oligarchen minder aan. Die willen niet als gelijken worden behandeld.”

Vaak wordt gezegd dat de nauwe banden tussen de Britse politiek en de Londense financiële sector de kern van het probleem vormen. Britse parlementsleden mogen wettelijk bijklussen en laten zich niet zelden als adviseur inhuren door een bedrijf in de City, het Londense financiële centrum.

“Ironisch genoeg wisten politici in de jaren vijftig en zestig juist te weinig van de City”, zegt Bullough. “Ze hadden geen idee wat er gaande was.” De offshore-economie – het deel van de financiële dienstverlening dat wettelijk buiten de binnenlandse regelgeving valt – ontwikkelde zich daar zonder dat Britse politici het zich realiseerden. “En nu is inderdaad het probleem dat politici juist te veel connecties hebben met de City, waardoor ze de bestaande problemen niet willen oplossen.”

Is er een kans dat het VK na de oorlog in Oekraïne terugkeert naar de situatie van voor de sancties?

“De hulp aan Oekraïne is in Groot-Brittannië een groot politiek onderwerp. Het VK is heel enthousiast in het helpen van Oekraïne, met wapens, trainingen én sancties. Het zou me daarom verbazen als er een politicus is die terug wil naar de oude situatie met betrekking tot Russische oligarchen. Alleen zijn er niet slechts kleptocraten in Rusland, maar ook in tientallen andere landen. En die vallen niet onder de sancties en kunnen dus gewoon nog steeds in alle vrijheid hun geld over de wereld verplaatsen. Het bewijst opnieuw: sancties zijn goed, maar er is bredere actie nodig.”

Maar wat dan precies? Hoe lossen we dit complexe probleem ooit op?

“Oplossen gaat helaas niet. We hebben het niet over een weeffoutje in het mondiale financiële systeem, maar over een belangrijk kenmerk ervan. Het zal altijd mogelijk blijven geld tussen landen te verplaatsen en dan te profiteren van verschillen in wetgeving. Maar we kunnen het verplaatsen, verbergen en witwassen van geld wel proberen te minimaliseren. Alleen vereist zelfs dat voortdurende politieke aandacht. We zouden in dat kader bovendien beter moeten luisteren naar de claim van ontwikkelingslanden dat wij als Westen hypocriet zijn. We zetten kleine landjes die betrokken zijn bij het witwassen van geld, zoals de Bahama’s, op een zwarte lijst. Maar de Bahama’s zijn niet het werkelijke probleem. Dat ligt bijna volledig in landen als het VK, de VS en Nederland. Maar die komen niet op een zwarte lijst, omdat zij machtig zijn.”

Lees ook:

De sancties tegen Rusland dwingen de oliemarkt tot sluiproutes en omwegen

Rotterdam was een belangrijke spil in de Russische oliehandel. Aan die positie komt een einde door de Europese sancties.