Duitsland heeft zich de afgelopen jaren afhankelijk gemaakt van Russisch gas. De gevolgen daarvan zijn inmiddels bekend: aanstaande donderdag zal blijken of Poetin de gasleveranties door Nord Stream hervat. Hoe kon het zover komen? Daarin speelt naast Gerhard Schröder ook Angela Merkel een voorname rol.
Gaat Duitsland een ijskoude winter tegemoet? Dat moet deze week duidelijk worden als de onderhoudsbeurt van de Nord Stream 1, de belangrijke gaspijpleiding van Rusland naar Duitsland, afgerond is en het gas weer moet gaan stromen. Toch verwacht de Duitse politiek dat Rusland het moment aan kan grijpen om de gaskraan dicht te draaien. Nog nooit heeft Duitsland zo dicht op het randje van een grote gascrisis gebalanceerd.
Terwijl de Duitse autoriteiten zich voorbereidden op dat scenario, schetsten de media de afgelopen week doemscenario’s. Huishoudens die hun gasrekeningen niet meer zouden kunnen betalen en zonder gas komen te zitten. Warm-waterrantsoeneringen en koude klaslokalen. Grote Duitse bedrijven die hun productie moeten stilleggen, Duitse boeren die waarschuwen voor voedseltekorten. Duitsers vragen zich ondertussen af: hoe heeft het zover kunnen komen?
‘Wij gas-junkies’
Want terwijl Poetins relatie met het Westen de afgelopen jaren tot een dieptepunt zakte, werd Duitsland steeds afhankelijker van Russisch gas. Ondanks waarschuwingen van deskundigen bleef de Duitse regering stug op Poetins energietoevoer vertrouwen. Pas na het uitbreken van de oorlog met Oekraïne drong het besef pas echt door in welke benarde positie Duitsland zich bevond. De regerende Groenen namen het initiatief een Russisch energie-embargo te onderzoeken. Dat lukte voor olie, was al snel de conclusie, maar gas niet. ‘Wij gas-junkies’, kopte het tijdschrift Der Spiegel.
Ondertussen werd gezocht naar de schuldige. De vingers wezen al snel naar notoire Poetin-vrienden, zoals de voormalig bondskanselier Gerhard Schröder, voormalig vicekanselier Sigmar Gabriel en president Frank-Walter Steinmeier. Zij boden hun excuses aan voor enkele fouten, maar verdedigden grotendeels hun beleid. Door de hechte economische samenwerking met Rusland zou Duitsland Poetin juist jarenlang tegenwicht hebben kunnen bieden. Daarbij zouden zijn intenties lange tijd niet duidelijk zijn geweest.
Flauwekul, vindt Frank Umbach. De energie- en Rusland-expert waarschuwt al jaren voor het scenario waarin Duitsland zich nu bevindt. Rond de eeuwwisseling waren journalisten al kritisch over Poetin, vertelt Umbach. Ook de tweede Tsjetsjeense oorlog eind jaren negentig, aangewakkerd door Poetin, was een duidelijk signaal. “In die tijd werden de schoolboeken ook aangepast”, vertelt hij. “Stalin werd de held van de Tweede Wereldoorlog, zijn terreurdaden tegen zijn bevolking werden uitgewist.”
Goedkoop Russisch gas als gouden kans
Het valt Umbach ook op dat Poetin in die tijd gevaarlijke plannen smeedt voor de energiesector. In 2003 wordt de directeur van Yukos, een groot Russisch privaat oliebedrijf, gearresteerd en valt het bedrijf bijna volledig in handen van staatsoliebedrijf Rosneft. “De reorganisatie van de Russische energiesector kwam toen op gang”, zegt Umbach. Een jaar later werd bekend dat Poetin een dissertatie had geschreven over het gebruiken van energiebronnen voor politieke doeleinden.
Het baarde Umbach zorgen dat Duitsland juist in die tijd gascontracten met Rusland sluit. Gerhard Schröder, destijds bondskanselier, ziet het goedkope Russische gas als een kans voor de opbloeiende Duitse economie. “Ik riep in die tijd dat je de zekerheid van de nationale energievoorraad niet in handen van bedrijven kan leggen die alleen kijken naar winstbejag op de korte termijn”, zegt hij. “Maar niemand wilde naar ons luisteren in die tijd. Het regeringsbeleid ging uit van het bestcasescenario.”
Rusland integreren via het bedrijfsleven
Ook militair strateeg Ralph Thiele, defensieconsultant en directeur van EuroDefense, maakte zich al langer zorgen over de energiezekerheid van Duitsland. Bij de hereniging van Duitsland, waar hij namens de Navo bij betrokken was, merkt hij in eerste instantie dat de Duitse politiek blijft leunen op zijn sterke broer Amerika.
Zo hoefde Duitsland geen verantwoordelijkheid te nemen, terwijl het zich op zijn eigen economisch herstel kon richten. Onder bondskanselier Helmut Kohl bleef Duitsland aanschurken tegen de Amerikanen, terwijl zijn opvolger Schröder kansen zag voor het bedrijfsleven in Rusland. Hij tekende als bondskanselier de eerste contracten voor Nord Stream 1 en werkte na zijn bondskanselierschap voor Russische energiebedrijven.
“Het idee in die tijd was dat we Rusland in het Westen konden integreren via het bedrijfsleven”, zegt Thiele. “Zo zouden we de Russen kunnen laten denken zoals wij, zodat ze dezelfde regels zouden volgen. Maar dat is nooit gelukt.”
Toch bleef Duitsland in dat idee geloven. In 2008 bood de toenmalige buitenlandminister Steinmeier Rusland een overeenkomst aan om het land te moderniseren. Dat project faalde meteen vanwege de door Rusland gesteunde oorlog in Georgië. Toch bleven veel Duitse regerende politici vanwege de hechte economische banden gezien worden als ‘Putinversteher’. Angela Merkel leek het enige Europese staatshoofd met invloed op Poetin.
Tekst loopt door onder de foto's.
‘Het enige land in Europa dat de andere kant opging was Duitsland’
“Termen als Wandel durch Handel (verandering door handel), ik heb daar nooit in geloofd”, zegt Umbach. “Als Rusland-expert heb ik altijd gezegd dat we onze invloed op Rusland compleet overschatten. Ja, Rusland is afhankelijk van ons. Maar wij zijn veel afhankelijker van Rusland.”
Hij herinnert zich nog goed wat een Russische analist hem in 2006 vertelde: als Europa en Rusland in een groot conflict belanden, zal de Russische bevolking het langer uithouden. “Zij hebben decennia van economisch leed meegemaakt. Maar jullie kunnen geen drie maanden zonder Russisch gas.”
Terwijl Duitsland blijft geloven in de economische banden met Rusland, verandert de houding in Europa. Brussel krijgt meer soevereiniteit en wil de gasmarkt hervormen. In 2010 besluiten lidstaten om minder afhankelijk van Russische energiebronnen te worden. Overal worden stappen gezet. Zelfs Bulgarije, op dat moment compleet afhankelijk van zijn Russische gaspijpleiding, werkt aan alternatieven. “Het enige land in Europa dat de andere kant opging was Duitsland”, zegt Umbach. “Onze import nam toe van 45 procent uit Rusland in 2014 naar 55 procent in 2021.”
Bondskanselier zonder visie
Ook strateeg Thiele merkt in die tijd de veranderende Europese houding op en probeert Duitsland mee te krijgen. Hij werkt mee aan het beleidsplan voor een nieuwe Duitse energiestrategie. Daarin hoopt hij energiezekerheid een plek te geven, iets wat tot dan toe compleet ontbrak in Duits beleid. Met alle gevolgen van dien.
Hij maakt zich destijds zorgen over Desertec, een plan om voor Europa gigantische velden met zonnepanelen te bouwen in de Libische woestijn van voormalig leider Kadafi. “Dat maakte me razend: hoe kun je onze energielevering afhankelijk maken van een grillige dictator die heerst volgens zijn emoties?”
Drie maanden nadat Thiele het beleidsplan voor de energiestrategie presenteerde, in maart 2011, gebeurt de kernramp in Fukushima. Bondskanselier Merkel besluit vervolgens halsoverkop nucleaire energie uit te faseren, om daarna hetzelfde met kolen te doen. “Merkel was erg behendig in het toe-eigenen van ideeën van tegenstanders”, zegt Thiele. “In deze tijd kwamen de Groenen op. Het was een slimme, tactische zet dat zij de partij dat centrale programmapunt ontnam.” Een tactische zet, maar geen strategische, vindt Thiele. “Merkel is de eerste bondskanselier die zonder visie regeerde”, zegt hij. “Anders was ze ook met een toekomstplan gekomen, maar dat deed ze niet.”
Waarom greep Merkel niet in?
Terwijl Duitsland verschillende kernreactoren en kolencentrales sloot, kreeg het Russische staatsbedrijf Gazprom vrij spel en had het land weinig oog voor alternatieven. Zowel Thiele als Umbach probeerde Duitsland erop te wijzen dat het lng-terminals moest bouwen. Daarmee zou het land vloeibaar gas kunnen inkopen op de internationale markt, waardoor het minder afhankelijk zou zijn van Russische pijpleidingen. “Duitse bedrijven als Uniper en Wintershall waren ondertussen zeer afhankelijk van Gazprom”, zegt Umbach. “Gazprom gebruikte zijn invloed om ervoor te zorgen dat Duitsland zijn gasimport niet ging diversifiëren. Want dat zou leiden tot lagere import uit Rusland.”
Dat de Duitse politiek toen niet heeft ingegrepen, zelfs nadat Poetins ambities glashelder werden tijdens de annexatie van de Krim in 2014, zit Umbach dwars. “Kanselier Merkel draagt verantwoordelijkheid. Ze heeft het land niet voorbereid zoals dat had gemoeten”, zegt hij. “Dat zullen journalisten haar de komende periode moeten vragen. Zij was juist de politica die Poetin realistischer inschatte. Waarom greep ze dan niet in? Dat gaat alle logica te boven.”
Toch zal verandering hoe dan ook komen, of Duitsland het wil of niet. Het Europees klimaatbeleid speelt daar een grote rol in. Door de Green Deal moeten lidstaten gas in 2030 uitfaseren, en voor die tijd moet al 20 procent minder gebruikt worden. Dat is lastig voor Rusland, dat afhankelijk is van zijn gaspijpleidingen naar Europa. Het land kan zich richten op de gasmarkt in Azië, maar het zal nog jaren duren voordat zulke leidingen in gebruik genomen kunnen worden. “Ook los van de oorlog in Oekraïne zal een belangenconflict ontstaan tussen Rusland en Europa, door ons veranderende klimaat- en energiebeleid”, zegt Umbach.
Poetins hybride oorlog
Omdat ook Rusland baat heeft bij de gaslevering aan Duitsland, denkt Umbach dat het goed zou kunnen dat Poetin de gaskraan deze week gewoon weer opendraait, maar dan wel voor de helft. “Daarmee heeft hij het voordeel dat hij landen in Europa tegen elkaar uit kan spelen.” Als voorbeeld noemt Umbach Servië, dat een politieke bondgenoot is en een paar maanden geleden goedkoop gas kreeg aangeboden. “De boodschap: je profiteert als je aardig tegen ons bent.” Ook Thiele zou het niet verbazen als het gas weer gaat stromen naar Duitsland. “De afgelopen dagen had Poetin de tijd om te bekijken hoe het Westen reageert”, zegt hij. “Hij maakt de balans op en weegt af in welk scenario hij de meeste impact heeft.”
Poetin voert namelijk al jaren een hybride oorlog tegen Europa, ziet Thiele, waarbij hij allerlei middelen inzet om het te destabiliseren. Energiezekerheid speelt daar een belangrijke rol in. “Al meer dan een halve eeuw zijn energiebronnen onderdeel van oorlogsvoering”, zegt hij. “Duitsland kan het zich niet veroorloven om energie enkel vanuit economisch oogpunt te benaderen.”
Dat beaamt Umbach, die jarenlang in Amerika, Rusland en Azië reisde. Daar zag hij overheden veel nauwer samenwerken met de industrie voor de energiezekerheid. “Voorzieningszekerheid wordt in die landen gezien als een zaak van nationale veiligheid.”
Verkeerde aannames over de wereld
Duitsland mag meer naar andere landen luisteren, vindt Umbach. “Er is een structureel gebrek aan empathie jegens Oost-Europese landen”, zegt hij. “Duitse politici hebben altijd gezegd: als Rusland de gasleveringen tijdens de Koude Oorlog niet stopte, dan zal het dat nu ook niet doen. Maar ik vroeg me altijd af hoe je daar nou zeker van kon zijn. Want in Oost-Europese landen heeft Poetin die leveringen wel als wapen gebruikt. Luister nou naar hen, want er komt een dag dat Rusland ze ook hier als wapen inzet.”
Om echt tot een omslag te komen, moet de geschiedenis onder de loep worden genomen, denkt Umbach. Dat Duitse politici als Steinmeier en Gabriel excuses aanbieden voor fouten die zijn gemaakt vanaf 2014 is niet genoeg. Nee, Duitsland moet nog dieper graven, naar fouten tot diep in de jaren tachtig. “Laten we onszelf kritisch afvragen wat er terecht is gekomen van ons Oost-beleid”, zegt hij. Want als structuren niet herkend en hersteld worden, dan zal Duitsland in de toekomst weer falen. “Zeker als je nog altijd foute aannames over de wereld hebt.”
Lees ook:
Duitsland maakt zich op voor een ‘gigantische energiecrisis’
Duitsland debatteert over de vraag: als er straks te weinig gas is, wie wordt dan als eerste afgesloten?
