Hoe Amnesty International het middelpunt werd van een controverse over Oekraïense militairen

Het Kremlin en de Russische media hebben het niet zo op mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty. De haat tegen dit soort organisaties is sinds het uitbreken van de oorlog alleen maar toegenomen. Maar afgelopen zomer veranderde die houding. Toen deelden Russische media massaal een omstreden persbericht van Amnesty. Want de beschuldigingen richtten zich dit keer niet op Rusland, maar op Oekraïne.

Oekraïense troepen zouden burgers in gevaar brengen, volgens het omstreden Amnesty-bericht, omdat zij in woonwijken, scholen en ziekenhuizen zitten. “Dat ze een verdedigende positie hebben betekent niet dat Oekraïense troepen het internationale humanitaire recht mogen schenden”, zei secretaris-generaal van Amnesty International Agnès Callamard.

Niet alleen in Rusland, ook in het Westen maakte het persbericht veel los. Lokale afdelingen van Amnesty namen afstand van het bericht, waaronder ook de Nederlandse, omdat ze zich zorgen maakten over de zorgvuldigheid van het onderzoek. Een aantal werknemers van de Oekraïense afdeling nam zelfs ontslag.

Onafhankelijk onderzoek

De mensenrechtenorganisatie zei drie dagen later spijt te hebben van ‘het leed en de woede’ die het persbericht veroorzaakte. Ze kondigde een extern onderzoek aan. Een panel van vijf deskundigen op het gebied van internationaal humanitair recht boog zich over de vragen.

Daarna bleef het lange tijd stil. Amnesty Nederland vroeg het internationale bestuur in december nog naar de resultaten, maar dat leverde niet de gewenste antwoorden op. Tot The New York Times het onderzoek twee weken geleden onthulde. Hetzelfde onderzoek dat begin februari al was afgerond, en dat het internationale bestuur van Amnesty juist onder de pet wilde houden.

De conclusies van het panel zijn hard. De belangrijkste – Oekraïne schendt het oorlogsrecht – is onvoldoende onderbouwd, aldus het panel. Ook is het persbericht geschreven in taal die ‘dubbelzinnig, onnauwkeurig en in sommige opzichten juridisch twijfelachtig is’. Wel is het gepast dat Amnesty ook de rol van Oekraïne evalueert, ook al is het land niet de agressor.

Geen kant willen kiezen

“Deze gebeurtenissen verbazen mij niet”, zegt Amnesty-volger Stephen Hopgood. Hopgood is emeritus hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit van Londen en schreef een boek over Amnesty. Het raakt volgens hem aan gevoeligheden waar Amnesty vaker mee te maken krijgt. “Amnesty komt op voor mensenrechten, ongeacht of iemand een democraat of fascist is.” Maar die missie wordt steeds complexer, stelt de hoogleraar. “Want hoe verhoud je jezelf tot een conflict waarin één de agressor is, en de ander vecht om te overleven?”

Moeilijke dilemma’s zijn niet nieuw voor Amnesty. Hopgood wijst op een bekend voorbeeld uit 1962. Amnesty is net opgericht en staat in die tijd bekend vanwege zijn acties rond politieke gevangenen. Sommige gevangenen krijgen het predicaat ‘gewetensgevangene’ – destijds een iconische status. Een strikte regel is dat mensen die geweld gebruiken, of geweld propageren, die status niet verdienen.

“Nelson Mandela was bij uitstek de perfecte gewetensgevangene”, zegt Hopgood. De strijd tegen apartheid in Zuid-Afrika was voor veel mensen zelfs reden om zich in te zetten voor mensenrechten. Maar omdat Mandela het hoofd was van de militaire tak van het Afrikaans Nationaal Congres, en geweld niet schuwde in de strijd tegen het apartheidsregime, kreeg hij de status niet. Hoe steun je mensen die geconfronteerd worden met een veel krachtigere agressor? En is het soms niet noodzakelijk partij te kiezen als je opkomt voor mensenrechten? Die vragen spelen volgens Hopgood ook nu in de Oekraïne-oorlog.

Onpopulaire keuzes horen bij Amnesty

Met dat soort dilemma’s krijgen mensenrechtenorganisaties steeds vaker te maken, meent Hopgood. De ruimte voor de mensenrechtenorganisatie, tussen opkomen voor mensenrechten en kiezen voor een kant, wordt volgens Hopgood steeds kleiner. Conflicten worden complexer en de politieke verdeeldheid groter. De illusie wordt al snel gewekt dat je als organisatie een kant kiest als je kritiek geeft.

Ruud Bosgraaf van Amnesty Nederland herkent dat. “Dat voel ik vooral als we ons uitspreken over Israël en de bezette Palestijnse gebieden”, zegt hij. Israël legt volgens de organisatie een systeem van onderdrukking en overheersing op aan Palestijnen. Dat komt volgens Amnesty neer op apartheid.

Over dat persbericht ontstond veel ophef. De Israëlische regering reageerde woest en Amnesty’s afdeling in Israël nam afstand van het rapport. Het hoofd van Amnesty Israël zei dat het rapport de situatie daar niet helpt, en misschien zelfs verslechtert. “We weten dat we ons niet populair maken met zo’n rapport”, zegt Bosgraaf. Hij doelt daarmee op de grote politieke verdeeldheid over het conflict.

Hoe kon het zo misgaan?

Toch wijdt Bosgraaf de ophef rondom het persbericht over Oekraïense burgerslachtoffers vooral aan de fouten van Amnesty International, en minder aan de gevoeligheden in deze oorlog. “Sommige mensen trekken het überhaupt niet als je kritiek uit op Oekraïne”, zegt hij. “Maar deze storm hebben we over onszelf afgeroepen. Als we het onderzoek tijdig openbaar hadden gemaakt, was de storm misschien kleiner geweest.”

Hoe kon dat zo misgaan? Bosgraaf: “Door de druk om snel te communiceren en publiceren is daar helaas de tijd niet voor genomen.” Hopgood noemt de gang van zaken rondom het persbericht ‘naïef’. “Iemand moet toch gedacht hebben: wordt dit geen shitstorm? En waarom is de Oekraïense afdeling niet gevraagd mee te werken? Die verkeerde inschatting komt door falend leiderschap. En als ze de Oekraïense afdeling expres op afstand hielden, dan faalden ze ook in hun oordeel.”

Bestuur in Londen versus lokale activisten

Dat laatste lijkt te zijn gebeurd. Het omstreden persbericht is gemaakt door het hoofdkantoor dat zetelt in Londen. Dat zorgde voor grote onvrede bij de Oekraïense tak van de organisatie. De waarschuwingen van het hoofd van de lokale afdeling in dat land, Oksana Pokalchuk, werden in de wind geslagen. Zij stapte na de mediastorm op. “Er zijn vaker spanningen tussen het hoofdkantoor in Londen en de lokale afdelingen”, zegt Hopgood.

Dit voorval roept de vraag op of de structuur van Amnesty niet op de schop moet: zijn lokale activisten wel in staat voldoende afstand te nemen en kunnen de medewerkers op het hoofdkantoor wel een oordeel vellen zonder samenwerking en lokale kennis? Dat is een bekende spanning binnen Amnesty, zegt Hopgood. In dit geval is het een grote fout geweest niet samen te werken met Amnesty Oekraïne, meent de professor.

“Pokalchuk is waarschijnlijk niet gevraagd mee te werken, omdat ze dachten dat ze niet in staat zou zijn kritiek te uiten op Oekraïne”, zegt Hopgood. Zij kan niet zeggen wat er gezegd moet worden, dacht het bestuur volgens Hopgood waarschijnlijk. “Dat alleen de medewerkers in Londen neutraal kunnen zijn, is een vreselijk koloniale gedachte”, zegt de professor. Maar, vermoedt hij, het zou voor Pokalchuk moeilijk zijn geweest om Oekraïne te bekritiseren.

De invloed van Amnesty

Het roept ook de vraag op of de organisatie nog van belang is in de huidige wereld. Klampt Amnesty zich niet vast aan principes die verjaard zijn? Amnesty was de eerste, maar inmiddels zijn er honderdduizenden mensenrechtenorganisaties. Toch is de rol van een grote mensenrechtenorganisatie belangrijk in dat ecosysteem, zegt Hopgood. “Zolang ze lokale organisaties niet in de weg zitten, is het idee dat ze altijd meekijken krachtig.”

Het gedoe rond het omstreden persbericht laat ook zien hoe invloedrijk Amnesty nog altijd is. “Kijk maar naar alle reacties. De Oekraïense regering werkte hard om te bewijzen dat Amnesty ongelijk had. De Russische regering raapte het op en gebruikte het als propaganda”, zegt Hopgood.

Bosgraaf herkent dat. Hij was dan ook niet verrast toen hij zag dat de Russische media aan de haal gingen met het persbericht. Informatie van Amnesty wordt vaker misbruikt, meent hij. “President George W. Bush zwaaide met een rapport van Amnesty over mensenrechtenschendingen in het Irak van Saddam Hussein”, zegt hij. “En Poetin was dankbaar voor onze kritische rapporten over gewapende groepen in Syrië.”

Bosgraaf noemt het persbericht van Amnesty International dan ook pijnlijk. “We zijn de grootste mensenrechtenorganisatie ter wereld en we hebben veel invloed.” Juist daarom kan Amnesty zich zulke fouten niet veroorloven, zegt hij. “Dit raakt onze betrouwbaarheid. Daarom nemen we afstand van ons internationale bestuur.”

Lees ook:

Amnesty moet rapport over Oekraïne openbaar maken, vindt Nederlandse afdeling

Amnesty Nederland heeft woensdag in een brief aan het internationale bestuur van de organisatie met klem aangedrongen op volledige openheid over het Oekraïne-persbericht van 4 augustus 2022 en over de uitkomsten van een extern onderzoek naar de totstandkoming van dat persbericht.