Het wantrouwen tegen de macht wordt een politiek verdienmodel

Van glamoureuze Instagram-influencers tot overtuigde complotdenkers, van extreem-rechtse agitators tot linksige natuurgenezers, van vastgoedmagnaten tot werklozen: de protesten tegen de coronamaatregelen brengen demonstranten samen, die zich niet makkelijk onder één noemer laten vangen.

De Canadese historicus Quinn Slobodian en de Amerikaanse politicoloog William Callison hielden zich van oudsher bezig met de geschiedenis van het neoliberalisme. Maar, zo zegt Slobodian, veel begrippen die ze gebruikten om die geschiedenis te beschrijven, voldoen de afgelopen jaren steeds minder. “Simplistische politieke schema’s – marktfundamentalisme tegenover socialisme, of rechts populisme tegenover neoliberale globalisering – lijken nu steeds minder zinvol.”

Dat de coronaprotesten niet in de gebruikelijke hokjes passen, betekent niet dat je ze op geen enkele manier kunt beschrijven. Al was het maar omdat er zoveel internationale parallellen te trekken zijn. In een artikel in de Boston Review vergeleken Callison en Slobodian onlangs de Duitse demonstranten die in augustus de Rijksdag bestormden met de Trump-aanhangers die het Capitool in bezit namen.

Diagonale bewegingen, noemen ze die. Beide gewelddadige protesten kwamen voort uit een beweging die naar rechts neigt, maar niet makkelijk in links-rechts termen te beschrijven is. De demonstranten bestaan voor een groot deel uit freelancers, kleinere ondernemers en andere delen van de middenklasse, maar niet uitsluitend. Bij velen van hen bestaat een geloof dat in zijn extreme variant neerkomt op de overtuiging dat ‘alle macht een vorm van samenzwering is’.

Slobodian en Callison volgden afgelopen week ook het nieuws van het geweld in Nederland naar aanleiding van de invoering van de avondklok. “Ik denk dat wat we in dat artikel in de Boston Review beschreven grotendeels ook van toepassing is op wat er in Nederland gebeurde”, zegt Callison. “In Nederland zie je ook een enorme verscheidenheid aan mensen op de demonstraties. Een yogaleraar kan daar naast een radicale anarcho-kapitalistische libertariër staan, die hebben heel verschillende wereldbeelden, maar de eisen overlappen, tenminste het gaat om het einde van de lockdown.”

In Nederland was de hamvraag dagenlang: zijn dit echte demonstranten, of zijn het criminele relschoppers? Is zo’n onderscheid zinvol?

Callison: “Jullie premier zei als eerste dat we niet naar sociologische oorzaken moesten zoeken, omdat het gewoon criminelen waren. Dan trek je een heel kunstmatige lijn tussen stabiliteit en criminaliteit. Het is een beetje vergelijkbaar met wat Hillary Clinton deed, toen ze Trump-aanhangers deplorables noemde: die mensen staan buiten onze grenzen en we hoeven het er niet eens over te hebben.

“Relschoppen was in Nederland dominanter dan bij de Duitse protesten, al is dat daar ook zeker een element. Maar wat er in Nederland gebeurde moet je volgens mij op een andere, meer politieke manier bekijken: zodat we kunnen gaan zien hoe al die verschillende groepen bij elkaar kwamen, en hoe hun boosheid ontbrandde in reactie op de coronamaatregelen.”

Slobodian: “Ik zou liever een onderscheid maken tussen politieke vraag en politiek aanbod. De vraag, dat is het sluimerende politieke ongenoegen, frustratie, haat zelfs. Die vraag bestaat altijd in een bevolking, al is ze moeilijk te kwantificeren. Het aanbod, dat zijn de politieke hosselaars en ondernemers, die mensen een manier bieden om hun emoties uit te drukken, die mensen een slogan, hashtag, of partijprogramma geven. En als er op straat iets gebeurt, is dat meestal doordat vraag en aanbod bij elkaar komen. Het is zelden puur spontaan, er zit altijd een organisatorische component bij.”

Samenzweringstheorieën zijn nu een belangrijk onderdeel van het politieke aanbod.

Callison: “Als dit soort protestbewegingen hun vijanden bij naam noemen, dan wijzen ze altijd naar grote machtige eenheden: big tech, big pharma, de mainstream media, of grote culturele fenomenen zoals politieke correctheid. Die worden vaak beschreven als kartels, of klieken. En veel van de kritiek op zulke fenomenen heeft als ondertoon dat er een samenzwering plaatsvindt.”

Slobodian: “Dit soort bewegingen worden vaak als simpele anti-bewegingen beschreven. Anti-vaxxers, anti-lockdown. Maar die tegenstand is vaak gekoppeld aan allerlei andere zaken waar ze ook tegen zijn, hoewel niet alle demonstranten tegen dezelfde dingen zijn. Hoe moet je nu verklaren hoe die verschillende vormen van tegenstand bij elkaar komen? Vier, vijf jaar geleden, toen het rechtspopulisme net opkwam, hoorde je overal dat er een angst voor experts bestaat, of een haat voor autoriteiten. Maar dat vind ik toch een onbevredigende verklaring.”

Want veel demonstranten flirten juist met de verlichting, met zelf onderzoek doen, schrijven jullie.

Slobodian: “Volgens mij keren veel van dit soort demonstranten zich niet tegen machtsconcentraties als zodanig, maar zijn ze tegen het idee dat er entiteiten zijn die een monopolie kunnen claimen om uitspraken te doen over wat waar is en wat niet waar. Waarzeggersmacht, zou je het kunnen noemen, in navolging van wat Foucault véridiction noemde. De farmaceutische industrie, de media, de klimaatwetenschap, de regering, ze stellen zich op als bewakers van bepaalde soorten waarheid.

“Maar, zo is dan de redenering, de waarheid behoort ons allemaal toe, ligt daarbuiten, die moet je onderzoeken. Hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik er een soort neoliberale logica in zie: er is een geloof dat je niet alleen de economie, maar ook de waarheid onmogelijk centraal kunt sturen, een geloof in de decentrale verspreiding van kennis en informatie. Op het moment dat je waarheid probeert te concentreren in een instituut, dan heb je haar al geweld aangedaan. Daarom worden al die kartels van medische of politieke kennis aangevallen. Iedere concentratie van waarzeggersmacht is per definitie al een samenzwering.

“Het is een soort dissident liberalisme zoals in de Sovjet-Unie in de jaren tachtig: als de autoriteiten het zeggen, dan kan het haast per definitie niet kloppen.”

Macht heeft zich natuurlijk ook geconcentreerd, bijvoorbeeld in de economie, is dit dan geen logische tegenbeweging?

Callison: “Het is absoluut waar dat er de afgelopen decennia, en zeker sinds het begin van de pandemie, een groeiende concentratie van macht en rijkdom aan de top is geweest. Dus je zou kunnen zeggen: er is een opstand tegen geconcentreerde macht gaande, die in zekere zin natuurlijk is.

“Maar er is daarnaast ook een vreemde dialectiek aan het werk, waarbij je ziet dat de mensen die de politieke energie opstoken en die de protesten vormgeven, zelf vaak afkomstig zijn uit dezelfde wereld, en er dezelfde ideeën op nahouden als de mensen die aan de top de macht hebben. Daar zitten veel mensen uit de techsector bij, media-ondernemers, mensen die start-ups hebben gehad.”

De naam van de beweging is in Duitsland zelfs als merk geregistreerd.

Slobodian: “We hebben de mensen bestudeerd achter de protesten in Duitsland, en die gebruiken zelf de term querdenken. Dat hebben wij in het Engels vertaald met diagonalism (dwarsdenken komt in het Nederlands dichtbij, red.).

“Maar querdenken is ook, veelzeggend, een term die als merk geregistreerd is door een van de IT-ondernemers achter die beweging, Michael Ballweg.

“Ik hoop dat we een paar stappen dichterbij een goede beschrijving gekomen zijn door te zeggen: kijk, er bestaat een categorie die mensen zelf gebruiken om te zeggen dat ze niet te beschrijven zijn, maar die term is wel officieel vastgelegd en tot een commercieel verdienmodel gemaakt.

Querdenken klinkt ook naar marketingclichés als out of the box-denken, of de slogan van Apple, think different. Toeval?

Callison: “Ik denk van niet. Je ziet verschillende genealogieën die in de huidige protesten samenkomen. Een ervan is de wereld van esoterie en alternatieve geneeskunde, waar het idee is dat je op zoek gaat naar waarheden en oplossingen die de klassieke geneeskunde niet zal geven. Een andere genealogie is de wereld van disruptie en innovatief kapitalisme die in de jaren negentig begon, en die door Apple en Google werd voortgestuwd. En dus gebruiken ze nu de taal van zulke grote bedrijven, terwijl ze die bedrijven van onderen aanvallen. Precies zoals een goede start-up dat hoort te doen.”

Slobodian: “De eerste slogan van Facebook luidde: Move fast and break things. Dat is precies wat veel van deze bewegingen doen. Ze belichamen het ideaal van de disruptieve ondernemer, ze proberen van alles uit, en zoeken naar zwaktes bij de gevestigde orde, of dat nu staten of politiekorpsen zijn. Als je dit soort deugden maar lang genoeg verheerlijkt, zoals wij als maatschappij hebben gedaan, dan krijg je er op een gegeven moment ook de onsmakelijke varianten van.”

Is er achter alle oppositie en marketing ook nog politiek programma te ontwaren?

Slobodian: “Dat is de grote vraag. Wat willen ze? Is het een terugkeer naar de status quo van voor het coronavirus? Of, als je deze beweging opvat als aangewakkerd door freelancers en kleine ondernemers, hebben ze een utopische visie van een soort horizontaal kapitalisme zonder Amazon en andere grote monopolies? Of projecteren wij dat erop? Is het niet meer dan een reactionaire anti-systeembeweging? Ik denk dat het antwoord daarop nog niet helemaal duidelijk is, ook niet voor de demonstranten zelf.”

Pandemieën gaan ook weer voorbij. Wat blijft er dan over van deze beweging?

Slobodian: “Het staat natuurlijk niet vast dat dit soort protestbewegingen zonder meer de politieke winnaars van deze pandemie zijn. Er is bij heel veel mensen ook een hoop goede wil opgebouwd, er is ook veel steun voor overheidsoptreden, en er zijn allerlei lokale hulpnetwerken ontstaan.

“Maar wat ik het meest deprimerende vooruitzicht vind, heeft niet met covid maar met klimaatverandering te maken. We hebben nu, na de transitie van Trump naar Biden, een politieke elite die in sommige opzichten eindelijk geïnteresseerd is in sommige dingen waar ze volgens mij geïnteresseerd in zou moeten zijn, namelijk klimaatverandering, economische en raciale gelijkheid.

“Maar wat de mobilisaties tegen de coronamaatregelen ons hebben laten zien is dat als je de staatsmacht inzet om een groot collectief doel te bereiken – in dit geval het bestrijden van de pandemie – je enorme tegenstand krijgt uit onverwachte hoek, en die tegenstand wordt slim uitgebaat door allerlei egoïstische actoren. Alleen zal er nog veel drastischer actie nodig zijn voor het keren van klimaatverandering dan wat we nu hebben gezien. Dus als de machine van weerstand nu al zo makkelijk in actie komt, dan… wil jij op een optimistischer noot eindigen?”

Callison: “Hm, misschien wordt het bij mij nog wel donkerder. We weten niet wat er van deze protesten komt. Het kan goed zijn dat ze langzaam uitdoven.

“Maar een van de gevaren is dat de toekomst van een deel van de beweging in de schoot van uiterst rechtse partijen en actoren ligt. We zien dat al in de manier waarop die hun standpunten aanpassen om in de smaak te vallen bij de diagonale bewegingen. Met samenzweringstheorieën, maar ook door de staat te bekritiseren op een manier die de onvrede van zulke mensen probeert aan te spreken. We hebben in Duitsland bijvoorbeeld al gezien dat de AfD aanvankelijk nog voor het gebruik van mondkapjes was, maar vervolgens een draai maakte, en beweerde dat er geen wetenschappelijk bewijs voor was. In de Verenigde Staten heb je Fox News, waar presentatoren, die iedere avond miljoenen kijkers hebben, dezelfde leugens blijven propageren over vaccins, en over de intenties van politici die lockdowns afkondigen. De kansen die de diagonale bewegingen aan uiterst rechts bieden, zijn makkelijker te onderschatten dan te overschatten.”

Lees ook:

Door het verschrikkelijke heen ziet socioloog Willem Schinkel iets gebeuren ‘dat moest gebeuren’

Nederland veroordeelt de gewelddadigheden van de afgelopen week. Socioloog en filosoof Willem Schinkel vindt de rellen juist een hoopvol teken: vooral jongeren pikken het niet meer. ‘Eindelijk wordt de macht uitgedaagd.’