Het Griekse Kastellorizo hoopt vurig op deal met Turkije: ‘Daar aan de overkant wonen normale mensen’

Ach ja, de Turken. Evangelia Katri (47) leunt op het advertentiebord van haar excursiebedrijfje, en denkt terug aan vroeger. “Mijn opa zei altijd: de Turken zijn niet te vertrouwen. Zo ben ik opgegroeid. Dertig jaar lang heb ik het ingepeperd gekregen.” In Australië was dat, waar haar grootouders net als veel bewoners van het Griekse eiland Kastellorizo na de Tweede Wereldoorlog naartoe emigreerden, op zoek naar werk. Katri verhuisde op haar dertigste juist in omgekeerde richting, en trouwde met een man van het eiland. En nu voelt ze de dreiging waar haar grootvader voor waarschuwde.

Wie de kaart van Griekenland bestudeert, moet goed zoeken naar Kastellorizo. Het mini-eilandje ligt 160 kilometer oostelijk van Rhodos, en meet een luttele 9 vierkante kilometer. Een rots, een start- en landingsbaan, een historisch Italiaans haventje met daaromheen een paar rijen pastelkleurige huizen, meer is het niet. In de zomer wonen er zo’n 500 mensen, in de winter slinkt dat tot nauwelijks de helft. Maar wat het nietige Kastellorizo een belangrijke plaats heeft bezorgd in het Griekse nationale bewustzijn, is zijn ligging: vrijwel tegen Turkije aangeplakt. De stad Kas ligt op 2 kilometer, een half uur varen. Met het blote oog kun je vanaf de kade sommige gebouwen onderscheiden. Andere stukken kust liggen nog dichterbij. Athene daarentegen, 22 uur met de veerboot, lijkt hier oneindig ver weg.

Dankzij die geografische positie lieten diverse machthebbers een oogje vallen op Kastellorizo. Na onder meer Ottomaanse, Venetiaanse en Franse overheersing viel het eiland na de Eerste Wereldoorlog toe aan de Italianen. Die noemden het Castelrosso, een naam die verbasterde tot de huidige Griekse variant toen het eiland in 1947 onder gezag van Athene kwam.

De Oruc Reis vaart er al dagen rond

Anno 2020 zorgt de ligging voor een rustige, maar hete zomer. Rustig vanwege het gebrek aan toeristen dit jaar, voornamelijk door corona. Wat de gemoederen verhit, is het onderzoek dat het Turkse schip Oruc Reis momenteel doet naar mogelijke olie- en gasvoorraden. Dat gebeurt namelijk op Griekse zeebodem, zeggen de inwoners van Kastellorizo, samen met de rest van de Grieken. Niet waar, zegt Ankara: Griekenland kan niet op grond van een wat groot uitgevallen rots 40.000 vierkante kilometer zee claimen. En dus vaart de Oruc Reis nu al dagen tussen Kastellorizo en Cyprus, dat ook al niet op het schip zit te wachten.

Op de Griekse tv is het nieuws wanneer het schip de veronderstelde Griekse wateren in koerst, of er juist weer uit – vergezeld van drie Turkse oorlogsschepen. Ook de Griekse marine vaart rond in het gebied. Afgelopen week ging het bijna mis: de Grieken schampten een Turks schip; een botsing kon maar net worden voorkomen. De Turkse president Erdogan sprak van een aanval op de Oruc Reis en waarschuwde de Grieken dat niet nog een keer te doen.

Zou de ‘big bang’ dan toch komen, iets waarvoor de opa van Katri altijd heeft gewaarschuwd? “Wie het weet, mag het zeggen. Maar de mogelijkheid zit wel altijd in mijn achterhoofd”, zegt ze. “Ik ken mensen die er echt bang voor zijn. Ikzelf voel dat niet zo. Maar ja, ik ben van een generatie die geen oorlog heeft gekend, dus misschien onderschat ik de kans wel en neem ik het niet serieus genoeg.”

Wat zeker serieus is, is het machtsvertoon van de Turken. Altijd al vliegen ze vrijwel dagelijks met straaljagers ergens het Griekse luchtruim binnen, de afgelopen tijd kozen ze daarvoor vaak Kastellorizo. Rakelings vlogen ze over de hoofden van de bewoners. “Het lijkt soms wel of we naar een vliegshow zitten te kijken. Laatst gingen ze door de geluidsbarrière. Dat gaf een keiharde knal.” Katri wijst omhoog, over de huizenrij heen. “Helemaal omdat hij resoneerde tegen de rotswand.”

Tegelijkertijd laten ook de Grieken zich niet onbetuigd. Behalve marineschepen patrouilleren er ook onderzeeërs. Verloven van militairen werden ingetrokken. Ook in het haventje van Kastellorizo merken ze de verhoogde activiteit. Er lag altijd al een marineschip, in verband met de vluchtelingenproblematiek. Kastellorizo is vanwege de korte afstand een aantrekkelijke optie voor wie in een rubberbootje de oversteek vanuit Turkije naar Europa wil maken. “Maar tegenwoordig vaart het veel vaker uit, en zien we meer wisselingen plaatsvinden”, zegt Katri.

Vanaf de plek waar ze de paar toeristen die er zijn probeert te interesseren voor een boottochtje naar een klein eilandje met stranden en een blauwe grot, kijkt ze uit op het groene gevaarte. Erachter duiken kinderen vanaf de kade het strakblauwe water in, en luieren volwassenen met een cocktail in een ligstoel, met uitzicht op Turkije. Aan de voet van een oude moskee, die herinnert aan de tijd dat het eiland onderdeel was van het Ottomaanse Rijk. Die periode onder het juk duurde 400 jaar – reden dat veel Grieken een haast aangeboren wantrouwen hebben jegens Turken.

De landen twisten nog steeds over waar in zee precies de grens loopt

De strijd om wie de baas is in dit deel van de Middellandse Zee is ook niet nieuw. Sinds het ontstaan van de moderne staten Griekenland en Turkije mag het conflict over het vasteland en de eilanden zijn beslecht, de landen twisten nog altijd over waar in zee de grens precies loopt. Dat droeg ertoe bij dat veerdiensten tussen de Turkse westkust en oostelijke Griekse eilanden als Rhodos, Kos, Chios, Lesbos en Samos pas enkele decennia bestaan. Bij de minste of geringste spanning worden ze uit de vaart genomen. Ook bij de aanpak van de vluchtelingenstroom speelt het geschil op. Tot ergernis van Athene vaart de Turkse kustwacht regelmatig de grens over. Niet zelden leidt dat tot een kat- en muisspel van de Griekse en de Turkse kustwacht, met een bootje vluchtelingen in het midden.

En daarnaast zijn er dus de economische belangen rond de Turkse zuidkust, onder meer vanwege mogelijke bodemschatten. Volgens het zeerechtverdrag Unclos van de Verenigde Naties, dat in 1994 in werking trad, geldt er ook voor eilanden een zogeheten Exclusieve Economische Zone, van maximaal 200 zeemijl rondom. Dat pakt zeer gunstig uit voor Griekenland, met zijn talloze eilanden en eilandjes. Turkije komt er daardoor bekaaid van af, met op sommige plekken maar een klein strookje zee. Het heeft Unclos dan ook nooit geratificeerd. Wat Ankara betreft begint de Turkse zee direct ten oosten van Kreta en Rhodos. Kastellorizo telt niet mee, vinden de Turken.

Zelf denken de bewoners daar uiteraard anders over. Op diverse plekken is de Griekse vlag hoog en groot op de rotsen gekalkt, in de richting van de Turkse kust, al dan niet met daaronder het woord ‘Ellas’ (Griekenland). Het blauw-witte vaandel wappert overal.

Goede relatie met de overkant

“Je zou het misschien niet denken, maar we hebben juist een heel goede relatie met de overkant”, zegt Katri met een brede glimlach. “Ze brengen toeristen hierheen, en wij varen anderen naar hen toe. Ook komen veel Turken zelf hier graag een dag of weekend heen. Het onderlinge contact is vriendelijk, er is geen enkel probleem.” Ook voor ziekenhuisbezoek of de tandarts gaan de ­eilandbewoners naar de overkant. En er is de handel: het is praktischer om bijvoorbeeld groente en fruit vanuit Kas over te laten varen in een half uur. Vanuit Rhodos duurt dat acht keer zo lang, en dan moet het vaak eerst nog van het Griekse vasteland komen. Zelfs het lam voor Pasen, het belangrijkste feest van het jaar in Griekenland, is hier Turks. “Dat gaat al jaren zo”, verzekert Katri. “Mijn man heeft zelfs Turks geleerd.”

Direct aan het water mogen de overzeese verhoudingen dan gemoedelijk zijn, tussen de hoofdsteden is dat momenteel bepaald niet het geval. Athene noch Ankara bindt voorlopig in. Het lijkt niet voor de hand te liggen dat de twee Navo-lidstaten met elkaar in gevecht raken, maar niemand is vergeten dat dat in 1996 wel degelijk bijna gebeurde. Toen was de betwiste rots Imia inzet van een conflict waarbij beide landen hun vlag plaatsten na die van hun rivaal te hebben neergehaald. Alleen bemiddeling door de Verenigde Staten kon een oorlog uiteindelijk voorkomen, hoewel het geschil daarmee nog steeds niet is opgelost.

Net als toen vindt Griekenland ook nu de Europese Unie aan zijn zijde. De Franse president Emmanuel Macron twittert zijn steun zelfs in het Grieks, en zijn marine hield afgelopen week zelfs met de Griekse collega’s een oefening bij Kreta.

Geen gemeenschappelijke EU-veroordeling

EU-voorzitter Duitsland is minder uitgesproken. Bondskanselier Angela Merkel wist president Erdogan er eerder deze maand in een telefoongesprek toe te bewegen het onderzoek van de Oruc Reis uit te stellen, en onder leiding van Duitsland met Griekenland te gaan praten. Maar een dag voordat dat overleg zou plaatsvinden, tekende Griekenland een verdrag met Egypte over de verdeling van hun stuk Middellandse Zee – waaronder ook een deel waarop Turkije aanspraak maakt. Ankara voelde zich verraden en liet ogenblikkelijk de Oruc Reis uitvaren vanuit de haven van Antalya. Ook Merkel voelde zich door de Grieken in haar hemd gezet. En zo blokkeerde Duitsland een gemeenschappelijke EU-veroor­deling van de Turkse handelwijze.

Griekenland is zich intussen van geen kwaad bewust. Het verdrag met Egypte is volgens premier Mitsotakis niet meer dan een logische reactie op de ‘illegale’ deal die Turkije eind vorig jaar met Libië sloot, waarbij een heel stuk Griekse zee werd ingepikt. Zowel Erdogan als Mitsotakis vindt dat dialoog tot een oplossing moet leiden, maar ze verschillen over de voorwaarden waaronder die kan beginnen. Mogelijk gaat de druk deze week iets van de ketel, aangezien de onderzoeksperiode van de Oruc Reis vrijdag afloopt en het schip dan terugvaart naar de haven. De vondst van een grote gasbel in de Zwarte Zee, die president Erdogan afgelopen vrijdag bekendmaakte, stemt Turkije wellicht milder. Dinsdag brengt de Duitse minister van buitenlandse zaken Heiko Maas een bezoek aan zijn Griekse en Turkse collega’s in Athene en Ankara.

Op Kastellorizo hopen ze vurig op een deal, al zijn ze dan nog niet van de problemen af. Vanwege corona is de grens tussen Griekenland en Turkije al sinds maart gesloten, dus het verkeer van goederen en toeristen ligt stil. Mogelijk nog rampzaliger is dat ook de ‘Kazzies’ van de tweede en derde generatie uit Australië dit jaar niet kunnen komen – normaal gesproken is deze tijd van het jaar eerder Engels dan Grieks de voertaal op de kade van Kastellorizo. Het handjevol Grieken dat hier op vakantie was, vertrok eerder deze maand uit angst voor escalatie van het conflict. Her en der hoor je nog wat Italiaans – vooral van filmliefhebbers die op zoek zijn naar het decor van Oscarwinnaar ‘Mediterraneo’ uit 1991 die hier werd opgenomen.

Net als in de rest van Griekenland is het toeristische seizoen verloren. Het wordt nog lastig de winter door te komen, met of zonder akkoord met Turkije. “Natuurlijk komt er een deal. Het is niet in het belang van Turkije, of Griekenland, de EU of wie dan ook als het misgaat”, zegt Kostas Papoutsis (45). Hij zit voor zijn reisbureau met twee vrienden te kaarten. Volgens hem gaat het helemaal niet over gas, of wie waar mag varen of boren. En overdrijven zowel Griekse als Turkse media de dreiging schromelijk. “Het gaat economisch niet goed in Turkije, en daardoor niet met de populariteit van Erdogan. Hij probeert zijn populariteit onder nationalisten in het binnenland te vergroten door ruzie met ons te zoeken”, is zijn analyse vanachter de kaarttafel. “Aan de kust zitten we daar helemaal niet op te wachten. Ook de Turken niet. Daar aan de overkant wonen normale mensen.”

Lees ook:

Ankara matigt toon in conflict over betwist stukje Middellandse Zee

Het conflict over olie- en gasboringen in het oostelijke Middellandse Zeegebied moet met woorden worden opgelost, zei Turkije eerder. De mededeling kwam na dagen van spanningen tussen Ankara en Athene.

Griekenland furieus over Turks bodemonderzoek

Een piepklein Grieks eilandje voor de Turkse kust is het middelpunt van een flinke Turks-Griekse burenruzie.