Heel Europa kampt met grote medicijntekorten, maar Nederland wordt extra zwaar getroffen

Ondanks beloften dat alles beter zou worden na de coronapandemie, kampt Europa nog steeds met grote tekorten aan cruciale medicijnen. Plannen voor meer Europese samenwerking zijn in de maak, maar het blijkt ingewikkelder dan gedacht om de medicijnproductie op te voeren.

Hartkloppingen, oververmoeidheid en hoofdpijn: kinderarts Rob Pereira heeft zijn handen vol aan patiënten die klagen over bijwerkingen van medicijnen. Hij is voorzitter van de patiëntenvereniging voor mensen met onder andere ADHD, en sinds eind vorig jaar zijn er tekorten aan kortwerkend methylfenidaat, waar juist zij baat bij hebben. Patiënten moeten dan overstappen op een vervangend medicijn, maar de overgang is niet altijd naadloos.

In het afgelopen jaar was in Nederland 1514 keer een geneesmiddel twee weken of langer niet verkrijgbaar. Dat blijkt uit meldingen die binnenkwamen bij de KNMP, de Nederlandse apothekersvereniging die in de 19 jaar dat de cijfers bij worden gehouden nog nooit zoveel tekorten registreerde. Vorig jaar werd er nog 1007 keer een tekort gemeld.

Apothekers moeten patiënten met allerlei aandoeningen daarom steeds vaker ‘nee’ verkopen, of een soortgelijk medicijn van een ander merk meegeven. “Sommige merken lijken heel veel op elkaar, maar sommige merken ook niet”, zegt Pereira. “Dan krijg ik van mensen te horen: ‘Dat andere medicijn werkte hartstikke goed, maar nu doet hij het niet meer.’ Of ze krijgen er opeens andere bijwerkingen van.”

De arts vertelt de patiënt dan maar om het even aan te kijken. “Maar als het echt niet gaat maken we een recept met daarop: ‘Medische noodzaak: het andere medicijn’. Vervolgens gaan ze daarmee naar de apotheek, maar vaak krijgen ze het dan alsnog niet. Of ze krijgen het wel, maar dan moeten ze zelf bijbetalen.”

Liever aan een ander land

Voor het huidige tekort aan medicijnen zijn verschillende oorzaken. Grondstoffen en medicijnen worden door een steeds kleinere groep fabrieken gemaakt in landen zoals China en India. De coronapandemie heeft aangetoond dat daardoor de beschikbaarheid van medicijnen kwetsbaar is. De uitvoer van medicijnen uit die landen kwam stil te liggen, waardoor tekorten ontstonden die nog altijd niet zijn weggewerkt.

Daar komt bij dat de prijs van medicijnen in Nederland laag is. De prijzen zijn in Nederland in de afgelopen jaren flink gedaald. Fabrikanten verkopen daarom medicijnen waar een tekort aan is liever aan landen die er meer voor willen betalen.

In Nederland worden daarbij kleine Nederlandse medicijnvoorraden aangehouden, want dat bespaart kosten. Het opvangen van tekorten is hierdoor moeilijker.

Arts Pereira vermoedt ook dat fabrikanten soms te weinig inzetten op de productie van pillen en poeders waarvan de winstmarges klein zijn.

Hij ziet dat vooral bij patiënten met ADHD, epilepsie en angst. Soms gebruiken patiënten daarvoor meerdere medicijnen naast elkaar, die nauwkeurig op elkaar worden afgesteld. Desondanks blijft het moeilijk om vooraf in te schatten hoe een patiënt op een bepaald medicijn reageert, zegt Pereira. “Dat is ook niet verbonden aan leeftijd of gewicht bijvoorbeeld, maar echt een kwestie van uitproberen en kijken wat goed werkt en waar mensen geen bijwerkingen van krijgen.”

‘Het probleem wordt iedere dag groter’

Niet alleen in Nederlandse apotheken zijn er tekorten. Alle landen die deel uitmaken van de Europese Unie gaven aan vorig jaar tekorten te hebben gehad aan bepaalde medicijnen. In de meeste landen was dit meer dan in voorgaande jaren.

In een onderzoek van de Europese organisatie van farmaceuten PGEU bleek dat de helft van de Europese landen in 2022 te maken heeft gehad met een groter tekort aan medicijnen dan in het jaar ervoor. In geen enkel land was de situatie verbeterd. Dit zorgt volgens de apothekers bij patiënten voor veel stress en ongemak, maar ook voor medicatiefouten en hogere kosten voor patiënten.

Momenteel treden tekorten vooral op bij medicijnen die voor kortere tijd gebruikt worden, zoals paracetamol en bepaalde typen antibiotica zoals amoxicilline. De Belgische apothekers rapporteerden bijvoorbeeld dat het gebrek aan dergelijke medicatie ‘vooral op het niveau van patiënten het gevoel geeft dat het probleem iedere dag groter wordt’, zo staat in het in januari verschenen tekortenrapport van de PGEU.

Zo speelt volgens het Europees Medicijnagentschap Ema momenteel een tekort aan antibiotica, die zeer vaak gebruikt worden. Specifiekere tekorten zijn er aan medicatie voor patiënten die een hartaanval hebben gehad, insuline en Ozempic voor diabetespatiënten en verschillende medicijnen voor kankerbehandeling.

“Een bepaald antibioticum was vorig jaar zelfs in 28 Europese landen tegelijk op”, zei Ernst Kuipers, minister van volksgezondheid, welzijn en sport onlangs in Brussel, daarmee doelend op amoxicilline. Hij was in Brussel om met andere Europese ministers te praten over de nieuwe gezondheidsstrategie van de Europese Unie, waarbij ook de medicijntekorten op de agenda stonden.

Toegang tot grondstoffen

Tijdens de coronacrisis maakte de Europese Unie plannen om tekorten aan bijvoorbeeld medicijnen, vaccins en mondkapjes te voorkomen. HERA, een speciaal orgaan om noodsituaties op gezondheidsgebied te voorkomen, werd opgericht. Daarnaast zou de EU weer meer medicijnen zelf gaan produceren, om minder afhankelijk te zijn van voornamelijk China.

Maar dat plan heeft veel voeten in de aarde. Christiaan Keijzer, voorzitter van de koepelorganisatie van Europese artsen, ziet er eigenlijk weinig meer van terug . “De EU lijkt nu niet meer op de lijn te zitten van zelf produceren”, zegt hij. “Sterker nog: we hebben in Nederland nu het voorbeeld gezien dat een fabrikant bijna omvalt.” Uiteindelijk werd het bedrijf genaamd InnoGenerics met hulp van het ministerie overeind gehouden.

Ook minister Kuipers ziet een Europese medicijnproductie niet als snelle oplossing voor de tekorten. “Je moet dan wel ook toegang hebben tot de grondstoffen die daarvoor nodig zijn, wat een issue is. En je moet er de productiefaciliteiten voor hebben”, zei hij.

Het Ema heeft er bij Europese artsen nog maar eens op aangedrongen dat antibiotica alleen moeten worden voorgeschreven bij bacteriële infecties. Het vertrouwt erop dat de tekorten in de komende maanden zijn opgelost.

Betere afspraken tussen de EU-lidstaten

Eind januari overwoog het Ema de Europese Commissie te vragen om de noodtoestand uit te roepen voor de tekorten aan amoxicilline, waarmee producenten gedwongen zouden worden om hun productie op te schroeven. Uiteindelijk kwam de noodsituatie er niet, maar volgens Christiaan Keijzer had dit eigenlijk wel gemoeten.

“Het besluit van een dokter om een patiënt een bepaald medicijn voor te schrijven zou gebaseerd moeten zijn op de specifieke situatie van die patiënt, en niet op de beschikbaarheid van medicijnen of alternatieven daarvoor”, meent Keijzer. Hij heeft er nu bij de Europese Commissie op aangedrongen om in komende beleidsbesluiten maatregelen te nemen om tekorten te voorkomen en te beheren.

Dat er een probleem is, erkent de Europese Commissie wel. Onlangs zei de Eurocommissaris voor gezondheidszorg, Stella Kyriakides, dat de huidige tekorten aan medicijnen, met name aan antibiotica, ‘voor lidstaten en wereldwijd een zorg zijn’. Voor de volgende winter wil ze beter voorbereid zijn.

Betere samenwerking tussen lidstaten zou bijvoorbeeld kunnen helpen. Een groep van Europarlementariërs riep Kyriakides in januari op om daarop aan te dringen bij lidstaten. Gezondheidszorg is geen EU-competentie, lidstaten bepalen daarin hun eigen beleid, maar betere afspraken zouden de situatie kunnen verbeteren.

Of Kyriakides daarnaar heeft geluisterd, is nog niet bekend. Ze werkt aan een plan voor de farmaceutische industrie dat een einde moet maken aan een reeks van knelpunten, waar de huidige medicijntekorten een groot deel van uitmaken. Het plan had eigenlijk al in december af moeten zijn, maar de presentatie ervan werd onlangs voor de derde keer uitgesteld. De Eurocommissaris mikt nu op 26 april.

Vreselijke situaties

Nederlandse artsen kunnen niet anders dan hopen dat het plan doeltreffende maatregelen bevat en dat het snel in werking treedt. Want hoewel het probleem in heel Europa speelt, wordt Nederland extra zwaar getroffen. Nederland staat vermeld bij alle vijftien tekorten die op dit moment door het Ema zijn geregistreerd. De meeste andere Europese landen hebben aan een paar medicijnen gebrek.

Voor Keijzer is het geen moeilijke vraag waardoor dat komt. “In het Europees Verdrag staat dat landen gezondheidszorg, en dus ook het inkopen van medicijnen, voor zichzelf moeten regelen. Als je dan eigenlijk te weinig produceert voor de hele Europese markt, gaat de fabrikant gewoon eerst leveren aan het land dat het meest betaalt. Wij zitten aan de onderkant van die markt.”

In de wandelgangen van Brussel erkennen ambtenaren dat de versplinterde inkoopmarkt vooral voor kleinere landen een probleem is. Die kleine markten zijn niet interessant voor producenten.

Ook Kuipers ziet dat zo. “Als landen individueel moeten onderhandelen over de inkoop van medicijnen in tijden van grote tekorten, zijn er winnaars en verliezers. Als het ene land bijvoorbeeld wel al vaccins heeft en een ander land niet, creëer je vreselijke situaties.”

Arts Keijzer verbaast zich erover dat er nu nog maar weinig samen wordt ingekocht. “Gezien de nadruk die we in Europa leggen op samenwerking, is het toch een beetje gek dat het hierbij ieder voor zich is. Met de coronacrisis hebben we dat willen veranderen, omdat op een gegeven moment duidelijk werd dat dit de tekorten alleen maar groter maakte. Toen zijn we wél samen gaan inkopen. Dit zou ook nu de prijs kunnen drukken en de medicijnen eerlijker over Europa verdelen.”

Kuipers wil op korte termijn een goed overzicht krijgen van de situatie. “Wanneer er een tekort aan zit te komen, moet er op Europees niveau een database zijn met een overzicht van waar alle voorraden zijn, zodat je niet uitgebreid hoeft te gaan rondbellen naar apothekers en groothandels.” Hij sprak erover met zijn collega-ministers in Brussel en kreeg daarvoor de handen op elkaar. Kuipers: “De lidstaten hebben afgesproken: we gaan hierin veel sterker samenwerken en het Europees Medicijnen Agentschap gaat daarin de leiding nemen. Daar ben ik erg blij mee.”

Voor Keijzer komen deze afspraken nogal laat. “Ze hebben in Europa al veel langer de plicht om een aankomend tekort te melden, dat zou veel beter moeten worden nageleefd.”

Lees ook:
Surinaamse minister van volksgezondheid vraagt om Nederlandse restmedicatie
Suriname vraagt Nederland om restmedicatie naar Suriname te sturen. ‘Alle medicijnen zijn hier welkom. We zitten in hoge nood.’