Gevluchte Russen zien nog weinig perspectief: ‘Ik geloof niet meer in het concept toekomst’

Na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne ontvluchtten honderdduizenden jonge Russen hun thuisland. Een jaar later hebben ze nog altijd weinig perspectief. ‘Ik geloof niet meer in het concept toekomst’.

David Berov

Al een jaar heeft David Berov het gevoel dat hij midden in een donker bos staat en geen idee meer heeft welke kant hij op moet om eruit te komen. Sinds Rusland de oorlog in Oekraïne begon en de 32-jarige Rus uit zijn thuisland vertrok, is hij in zichzelf verdwaald. Alsof hij de weg richting zijn eigen toekomst niet meer kan vinden en telkens na hetzelfde rondje langs dezelfde bomen in hetzelfde nachtelijke woud altijd weer uitkomt op de plek waar hij begon: zijn eigen verleden.

Want Berovs leven in Moskou was betrekkelijk goed voor 24 februari vorig jaar. Hij had een koophuis, een goede baan als logistiek manager bij de Russische voetbalbond, een leuke relatie en een enorme vriendenkring. “Natuurlijk was het leven niet ideaal, want Rusland was ook vóór de oorlog al een onvrij land, maar relatief gezien had ik een goed leven. Ik was gelukkig.”

Hoe anders is dat nu. Sinds Berov in maart in de Georgische hoofdstad Tbilisi neerstreek, staat alles op losse schroeven. Zijn huis heeft hij verkocht, werk heeft hij niet meer, zijn vriendin zit nog altijd in Moskou en zijn vrienden zitten overal en nergens. “Ik moet mezelf opnieuw uitvinden”, zegt hij vertwijfeld. “Dat is ingewikkeld, maar wel nog altijd een stuk minder moeilijk dan een leven in een Oekraïense schuilkelder.”

Permanent schuldgevoel

Zoals zoveel Russen kampt Berov met een permanent schuldgevoel ten opzichte van het buurland. Van slachtofferschap wil hij dan ook niets weten, al lijkt datzelfde historische schuldgevoel tegelijkertijd een verlammende werking op hem te hebben. De oorlog blokkeert hem nog altijd in het maken van toekomstplannen, want hoe zijn toekomst eruitziet weet hij zelf ook niet.

“Eigenlijk plan ik niet meer dan een paar weken vooruit. Dat is abnormaal voor iemand van mijn leeftijd, maar ergens wacht ik nog altijd tegen beter weten in tot de oorlog eindigt en ik terug kan naar Rusland. Of beter gezegd: naar mijn oude leven. Het liefst wil ik terug naar het verleden, en dat maakt het heden zo ingewikkeld.”

Heel even valt hij stil en staart hij een paar seconden voor zich uit. “Ik mis mijn oude leven weliswaar, maar eigenlijk wil ik helemaal niet terug naar Rusland. Zeker niet nu. Ik wil niet in een grote openluchtgevangenis wonen. Het is niet meer hetzelfde, het Rusland zoals ik het ken bestaat niet meer”.

Emotionele spagaat

Terwijl hij de woorden uitspreekt, lijkt hij zich eens te meer te beseffen dat zijn toekomst in Georgië ligt. En hoewel het hem door de constante emotionele spagaat waarin hij verkeert zichtbaar moeite kost dat nieuwe leven te accepteren, nam hij de afgelopen weken wel de eerste stappen daartoe. “Ik ben Georgisch aan het leren en ik probeer het Georgische staatsburgerschap te krijgen. Daarnaast zoek ik nieuw werk, al kost me dat veel moeite, zeker in de sportsector. Ik besef dat ik waarschijnlijk iets anders moet gaan doen.”

Berov snapt daarom ook steeds beter wat mensen bedoelen als ze over een verloren generatie praten. “Eerst had ik niet echt een beeld bij dat begrip”, zegt hij. “Nu snap ik het steeds beter. Al mijn vrienden hadden hun leven een jaar geleden op de rit en stuk voor stuk hebben ze nog steeds geen beeld over hun toekomst. Soms heeft het leven kennelijk zijn eigen plannen en daar veranderen we niets aan.”

Fedor Gerlein

Ook Fedor Gerlein heeft sinds het begin van de oorlog het idee dat hij onderdeel is van een verloren generatie. “Of eigenlijk van een verloren maatschappij”, verbetert hij zijn eigen woorden. “Het was in Rusland lange tijd gemakkelijk om in mijn eigen bubbel te leven. Maar sinds de oorlog besef ik dat het één grote illusie was. Ik leefde in Moskou, in een progressieve omgeving, daarbinnen is het moeilijk voor te stellen dat er mensen zijn die vóór Poetin zijn. Maar sinds de oorlog hangt er een soort ongrijpbare agressie in de lucht. In feite zijn er in Rusland miljoenen mensen die Poetin en de oorlog in Oekraïne steunen. Dat besef kwam hard binnen.”

Sowieso heeft Gerlein sinds kort het idee dat hij de zaken helderder ziet dan een jaar geleden. “Toen de oorlog uitbrak, was alles vertroebeld. Mijn gedachten waren bedekt met een permanente laag stress, dat is steeds minder het geval.” Al voegt de 33-jarige Rus er wel direct aan toe dat hij zich nog steeds bij tijd en wijle verloren voelt. “Het kost me veel energie om met mijn oude leven te breken en een nieuw leven op te bouwen.”

Een gastvrijheid die problematisch is

Want hoewel hij in vergelijking met veel andere Russische ballingen nog redelijk goed terecht is gekomen, aangezien hij nog altijd het nodige werk om handen heeft, heeft hij niet het gevoel dat hij thuis is in Tbilisi, de stad waar hij in maart naartoe vluchtte. “Het voelt alsof ik al een jaar op reis ben. Een soort gedwongen uitstapje waar maar geen einde aan komt.”

Vooralsnog vindt Gerlein voornamelijk houvast in zijn werk als cinematograaf. “Toen ik hier aankwam, ben ik gelijk een documentaire gaan maken over een project dat humanitaire steun aan Oekraïne levert. Ik had kortom de mazzel dat ik gelijk iets kon doen.” Toch wil hij het liefst zo snel mogelijk vertrekken uit Georgië. “Ik ben erg dankbaar voor hun gastvrijheid en dat ik hier nu kan verblijven, maar die gastvrijheid is ook juist het probleem. Ze zullen me hier altijd als gast blijven behandelen, niet als een werkelijk onderdeel van hun maatschappij.”

‘Duitsers begrijpen dit beter vanwege hun verleden’

Mede daarom vatte Gerlein onlangs het plan op om naar Berlijn te vertrekken. Aangezien hij Duitse voorouders heeft, komt hij in aanmerking voor een regeling die het herstel van het Duitse staatsburgerschap mogelijk maakt. “Ik heb in Duitsland ook veel vrienden en ik denk dat Duitsers vanwege hun eigen verleden iets beter begrijpen waar Russen nu doorheen gaan.”

Sinds hij het plan opvatte, is er voor Gerlein eindelijk een beetje licht in de duisternis. “Voordat Duitsland een optie was, keek ik hoogstens twee weken vooruit. Terwijl je als mens perspectief nodig hebt om te groeien, om volwassen te worden. Het is deprimerend om zo’n onzekere toekomst te hebben. Het maakt het ingewikkeld om het geloof en vertrouwen in jezelf te houden. Dat begint nu langzaam terug te keren”, besluit hij voordat hij gelijk weer terugvalt in de existentiële twijfel van zoveel Russen. “Tegelijkertijd is alles onzeker. Dit is slechts een plan, meer niet.”

Natalja Danini

De onzekerheid die haar lotgenoten beschrijven, is iets waar Natalja Danini zich maar al te goed in herkent. Sinds het uitbreken van de oorlog heeft de 35-jarige beeldend kunstenares het idee dat nadenken over de toekomst in zijn geheel nutteloos is. “Ik geloof niet meer in het concept toekomst. Als ik denk aan de toekomst dan werkt dat alleen maar in op mijn angsten. Daarom wil ik er niet over nadenken.”

Het geweld in Oekraïne en de vlucht uit haar thuisland waren voor het toch al wankele mentale welzijn van Danini de laatste druppel, vertelt ze. “2022 had juist het jaar moeten zijn waarin er allerlei nieuwe dingen gingen gebeuren. Mijn carrière zat in de lift, er kwamen spannende projecten aan en mentaal ging het na een slechte periode ook weer beter. De zon begon voorzichtig te schijnen in mijn leven en toen diende deze ramp zich aan. Het voelde alsof alles om me heen brak. Niet alleen omdat het mijn land is dat deze vreselijke oorlog begon, maar ook omdat elk systeem en elke context waarbinnen ik bestond stopte te bestaan.”

Een leven op pauze

Sinds haar vlucht naar Georgië voelt het voor Danini daarom alsof haar leven op pauze staat. “Ik raakte depressief en heb een tijd aan de medicatie gezeten, waardoor ik compleet verlamd raakte en apathisch werd. Het was samen met alcohol een vorm van escapisme om te vergeten waar ik was en waarom. Alles bij elkaar maakt deze situatie het steeds moeilijker om te begrijpen wie ik zelf eigenlijk ben. Mijn ik uit het verleden, heden en toekomst zijn nog maar moeilijk met elkaar te rijmen.”

De identiteitscrisis waar de kunstenares doorheen gaat, hangt nauw samen met het stigma dat ze gevoelsmatig met zich meedraagt als Russin. “Het is doodvermoeiend om er steeds op gewezen te worden dat ik Russisch ben. Ik heb juist mijn hele leven geprobeerd om van dat soort labels los te komen, mensen niet in hokjes te plaatsen. En nu word ik er zelf constant mee geconfronteerd. Overal waar ik kom draag ik een stereotype met me mee. Alsof ik niet meer ben dan mijn paspoort.”

‘De Russische autoriteiten haten het leven’

Het is een van de redenen waardoor Danini zich al een jaar verdwaald voelt. “Ik ben bevroren. Niet per se omdat ik niet thuis ben, dat is mijn eigen keuze. Maar meer omdat ik me simpelweg niets kan voorstellen bij een toekomst in Rusland, omdat alles wat daar nu gebeurt verdelgend is. De autoriteiten grijpen elke mogelijkheid aan om alles de nek om te draaien wat ze in de weg staat. In de politiek, de cultuursector, in privélevens, het maakt niet uit, ze slopen alles. Ze haten het leven.”

Veel hoop voor haar thuisland heeft ze dan ook niet. “De toekomst van Rusland is een moeilijk onderwerp. Dat komt doordat Rusland nog nooit in zijn geschiedenis de eigen wandaden heeft erkend. Er is een totaal gebrek aan zelfreflectie binnen elke laag van de samenleving. Niemand neemt verantwoording voor het verleden, en daarom is er ook geen fundament voor de toekomst. In zekere zin is elke generatie in Rusland daardoor al eeuwenlang een verloren generatie.”

Lees ook:

Aleksej (31): ‘Alleen aan de keukentafel fluisteren Russen elkaar hun mening toe’

Tienduizenden Russische mannen ontvluchtten hun thuisland om de dienstplicht te ontlopen nadat het Kremlin in september een gedeeltelijke mobilisatie uitriep. Een deel van hen streek neer in Georgië. Wie zijn deze mobilisatievluchtelingen?