Getuigen vertellen over de gruwelen in Russisch strafkamp, staat Navalny dit ook te wachten?

Vladimir Osetsjkin herinnert zich de kleine, koude kamer in het detentiecentrum nog goed. In 2007 belandt hij daar op een houten tafel. Door de kap over zijn hoofd ziet hij vrijwel niets, behalve het vage schijnsel van een tl-lamp boven hem. In de ruimte hangt de geur van zweet en vochtige muren. Om hem heen staan zeven, misschien wel acht agenten in uniform. Ze spugen op hem en schreeuwen dreigende taal in zijn oren.

Om beurten ranselen de bewakers hem af met wapenstokken terwijl zijn handen en voeten vastgeketend zijn. “Ik ben een grote vent. Zonder handboeien konden ze me niet bedwingen”, vertelt hij aan de telefoon. De klappen op zijn botten weerkaatsen tegen de kale muren van de ruimte. Zijn eigen geschreeuw sterft uit in het luchtledige. Tijdens de marteling breken de bewakers zijn armen, benen en kaak. Inmiddels heeft hij acht implantaten in zijn mond.

Niet lang daarvoor leefde Osetsjkin nog een betrekkelijk zorgeloos bestaan. Hij was een succesvol zakenman die de vruchten plukte van de economische voorspoed tijdens de eerste jaren van het presidentschap van Vladimir Poetin. Osetsjkin was pas halverwege de twintig toen hij al meerdere autoshowrooms, een paintballclub en een quad-verhuurbedrijf bezat in Moskou. Op de puinhopen van de economische crisis in de jaren negentig, ontpopte hij zich tot een prototype succesverhaal van het moderne Rusland. Osetsjkin was de Russische droom in levende lijve.

Smeergeld

Voor zolang het duurde. In 2007 komt Osetsjkin in aanraking met justitie. Nadat een stel criminelen twee Porsches uit een van zijn showrooms ontvreemden, stapt hij naar de politie om aangifte te doen. De agenten op het bureau zeggen dat ze de zaak zullen onderzoeken, maar willen daar iets voor terug. Ze willen steekpenningen. Osetsjkin weigert en schrijft in plaats daarvan een brief aan de openbaar aanklager van Moskou om zijn beklag te doen.

“Vanaf dat moment was er een vizier op mijn rug gericht”, vertelt Osetsjkin. “Ik werd constant afgeperst. Mijn bedrijven werden geconfisqueerd, auto’s in beslag genomen en ik verloor mijn appartement.” De politie deed invallen op zijn kantoren, bedreigde personeel en nam computers in beslag. Na wekenlange terreur vanuit de veiligheidsdiensten belandt Osetsjkin in een cel en krijgt hij opnieuw te horen dat hij door het betalen van smeergeld zijn vrijheid terug kan krijgen. Wederom weigert hij.

Het komt hem duur te staan. Vanaf 2007 brengt Osetsjkin vier jaar door in diverse gevangenissen en strafkolonies na een veroordeling wegens fraude die volgens hem zelf bedoeld was om hem verder onder druk te zetten. “Ik heb wel honderd keer achterin politiebusjes gezeten en ben zeker tien keer naar andere regio’s overgeplaatst. Van gevangenis naar strafkamp en weer door.”

Dwang­­arbeid, onmenselijke omstandigheden, marteling

Tijdens de laatste zes maanden van zijn gevangenschap plant Osetsjkin het zaadje voor het werk waar hij zich na zijn vrijlating op stort. “Ik begon met het lezen van boeken over de goelag ten tijde van de Sovjet-Unie. Met name de klassiekers van Aleksandr Solzjenitsyn over het beruchte netwerk van strafkolonies spraken tot de verbeelding.”

Osetsjkin ontdekt dat de goelag zoals die ooit onder voormalig Sovjetleider Jozef Stalin het licht zag, in wezen nog altijd hetzelfde is. “Dwang­­arbeid, onmenselijke omstandigheden, marteling. Het is nog altijd aan de orde van de dag.” Ook de IK-2 strafkolonie waar oppositieleider Aleksej Navalny (44) momenteel zijn straf uitzit, is wat dat betreft berucht.

Osetsjkin besluit door zijn ervaring in gevangenschap het over een geheel andere boeg te gooien na zijn vrijlating. Hij richt gulagu.net op, letterlijk vertaald ‘nee tegen de goelag’, een organisatie die sinds 2012 corruptie, mensenrechtenschendingen en andere misstanden in Russische gevangenissen en strafkampen aan de kaak stelt. Een van de speerpunten van het project is het blootleggen van de systematische samenwerking tussen Russische overheidsinstanties en de georganiseerde misdaad binnen het penitentiaire systeem.

Bewakers trekken werkelijk aan de touwtjes

“Dat werkt alsvolgt. De diensten bepalen wat er gebeurt in de detentiecentra, maar laten het vuile werk veelal opknappen door zware criminelen in de gevangenis zelf. Het is een hybride regime waarin veiligheidsdiensten en criminelen samenwerken. Dat heeft een simpele reden. Op die manier kunnen de autoriteiten aan de buitenwereld verkondigen dat de misstanden en martelingen een intern probleem zijn. Dat het dus niets te maken heeft met corruptie of machtsmisbruik bij de overheid zelf. Maar ondertussen zijn het de cipiers en bewakers die werkelijk aan de touwtjes trekken en bepalen wie er mishandeld, gemarteld of verkracht wordt.”

Het verhaal van Osetsjkin staat niet op zichzelf. De mensonterende omstandigheden, martelingen en middeleeuwse praktijken in de kampen zijn tevens de rode draad van de online gemeenschap op gulagu.net, die eveneens functioneert als sociaal platform waar ex-gedetineerden en familieleden hun verhaal kwijt kunnen over de gruwelijkheden die hen of hun geliefden zijn aangedaan.

De lange lijst aan getuigenissen uit de hedendaagse goelag is ijzingwekkend. Zo zijn er ex-gevangenen die in strafkolonie nummer 7 in Karelië in het uiterste noordwesten van Rusland vastzaten, en vertellen hoe hun handen met handboeien op hun rug werden gebonden waarna ze een half uur lang aan het plafond bungelden. Terwijl ze daar hingen, kregen ze klappen van bewakers met wapenstokken.

Met een tang trokken ze de nagels uit hun tenen en vingers

Anderen vertellen over ijskoude isolatiecellen waar ze urenlang naakt op de grond lagen of over bewakers die over hen heen urineerden. Islamitische gevangenen herinneren zich hoe gevangenispersoneel hen dwong varkensvlees te eten op straffe van afranselingen met een wapenstok en weer anderen memoreren hoe bewakers met een tang de nagels uit hun tenen en vingers trokken.

Denis Timochin kan erover meepraten. Vanuit Moskou vertelt hij via een videoverbinding over zijn tijd in strafkolonie IK-13 in Nizjni Tagil in Centraal-Rusland. Hij zat daar anderhalf jaar vast vanwege, naar eigen zeggen, verzonnen fraude-aanklachten. “Ikzelf ben er nog goed vanaf gekomen, maar ik heb gruwelijke verhalen gehoord van medegevangenen. Die werden meegenomen naar een afgelegen plek in het kamp waar ze de zogeheten zeester-houding moesten aannemen, met hun benen en armen gespreid. Vervolgens kregen ze klappen op hun schenen en de onderkant van hun voeten.”

Vanzelfsprekend komt dit soort verhalen nauwelijks bij het grote publiek terecht. Al wist de onderzoekskrant Novaja Gazeta in juli 2018 de autoriteiten wel in verlegenheid te brengen door een video te publiceren uit een gevangenis in Jaroslavl, even ten noordoosten van Moskou. Op de beelden is te zien hoe zeventien bewakers de gevangene Jevgeni Makarov afranselen. Ondanks dat Makarov jammert en krijst als een dier dat richting de slachtbank gaat, tonen de folteraars geen enkele empathie. In plaats daarvan gooien ze emmers ijskoud water over hem heen. En deze maand nog overleed gedetineerde Jevgeni Rylski in de ziekenboeg van een strafkolonie in Irkoetsk nadat bewakers hem naar verluidt, letterlijk, doodsloegen. De 37-jarige man had een gebroken sleutelbeen, een gescheurde milt en schade aan diverse andere organen.

Sadismewet

De verhalen die uit het penitentiaire systeem de buitenwereld insijpelen, kenschetsen de rot in het hart van het Russische gevangeniswezen. Toch werkt de overheid de lugubere omstandigheden eerder in de hand dan dat ze deze bestrijdt. Zo nam het Russische parlement in 2015 een wet aan die door mensenrechtenactivisten is gedoopt tot de ‘sadismewet’.

Die biedt cipiers en bewakers juridische handvatten om brutere methodes op gedetineerden toe te passen. “Het is nu toegestaan om stroomstootwapens en gevechtshonden op gevangenen los te laten”, vertelt Osetsjkin. “Zolang bewakers een ‘gerechtvaardigde’ reden hebben om geweld te gebruiken, gaan ze vrijuit en zijn ze immuun voor juridische vervolging. In feite legaliseert de wet marteling.”

Ook Olga Podoplelova, advocate bij de mensenrechtenorganisatie Russia Behind Bars, weet vanuit haar professionele ervaring dat de overheid eerder wegkijkt dan dat ze het probleem aanpakt. “Rechtszaken tegen gevangenisbewakers vinden wel plaats, maar zijn vaak van symbolische waarde. Veel van de verdachten komen er vanaf met een voorwaardelijke straf of worden in het geheel niet veroordeeld. Op een paar uitzonderingen na.”

Amper frisse lucht binnen

Podoplelova bevestigt aan de telefoon vanuit Moskou de schrijnende condities in de kampen en gevangenissen. “Cellen en barakken zijn vaak overvol, soms zitten er in één barak tot wel honderd mensen. Er is nauwelijks toegang tot zeep en shampoo, gedetineerden hebben geen privacy als ze naar het toilet gaan, de verlichting is slecht en er komt amper frisse lucht binnen.”

Tel daar de barre weersomstandigheden in de strafkolonies (veelal in het hoge noorden of verre oosten) bij op en je waant je zo een personage in het legendarische ooggetuigenverslag De Goelag Archipel van Aleksandr Solzjenitsyn over zijn tijd in de goelag onder Stalin. De verafgelegen locaties van de strafkampen maken het voor familie van gevangenen bovendien praktisch onmogelijk om hun geliefden te bezoeken. “Dat is een erfenis van het goelag-systeem uit de Sovjet-Unie”, vertelt Podoplelova. “De kampen bevonden zich vaak op plekken waar gevangenen grondstoffen uit de bodem moesten halen.”

Extreem lange dagen

Ook de hedendaagse dwangarbeid in de kampen is volgens de advocate synoniem aan slavernij. “Gevangenen maken kleren voor staatsbedrijven, werken in de metaalproductie of produceren meubels. Officieel hebben ze dezelfde arbeidsrechten als gewone burgers, maar in werkelijkheid is dat uiteraard niet zo. Ze maken extreem lange dagen en zijn amper vrij.”

Ex-gedetineerde Denis Timochin weet er alles van. “Het werk begon ‘s morgens vroeg. Of beter gezegd, middenin de nacht. Soms wel om vijf uur in het pikkedonker en dat bij temperaturen van dertig, veertig graden onder of boven nul. Voor het werk kregen we een beetje pap als ontbijt, veel te weinig om urenlange, fysieke arbeid op te verrichten.” In sommige gevallen werken gevangenen tot wel achttien uur per dag en zijn ze één keer in de twee maanden een dag vrij.

Het is precies dit soort misstanden in de meer dan 200 gevangenissen en 500 strafkampen in Rusland waar Osetsjkin met gulagu.net tegen strijdt. “In eerste instantie had ik de overheid aan mijn zijde en leidde ik zelfs een werkgroep van de mensenrechtenraad van de Doema (het Russische parlement, red.), met als doel het penitentiaire systeem te hervormen.” Dat was vanaf 2013, toen er nog een enigszins progressieve wind door Rusland waaide na het presidentschap van Medvedev. “We kregen zelfs aandacht in Russische staatsmedia, maar dat was van korte duur.”

Tegen het zere been

Tegen de zomer van 2015 keert het tij voor Osetsjkins organisatie. “Ik ging me verzetten tegen de nieuwe gevangeniswet en legde steeds meer de banden tussen de georganiseerde misdaad en de federale gevangenisautoriteit bloot.”

“Dat was tegen het zere been van een aantal hooggeplaatste figuren en leidde opnieuw tot afpersing. Ze wilden dat ik de controle over mijn organisatie uit handen gaf in ruil voor een functie in het overheidsapparaat. Zo niet, dan zou er een nieuw onderzoek tegen me worden geopend.”

Wederom weigert Osetsjkin te zwichten voor de chantage. “Daarop hebben ze onze werkgroep in de Doema opgeheven. Inmiddels zitten er vrijwel alleen maar oudgedienden van de FSB in de nieuwe werkgroep die helemaal niets op hebben met mensenrechten.”

Strijdlust

Niet veel later volgen er diverse huiszoekingen van de FSB bij Osetsjkin en zijn collega’s thuis. Ze nemen computers, documenten en usb-sticks in beslag. Op een zeker moment dreigen agenten van de geheime dienst zelfs zijn vrouw te verkrachten als hij zijn activiteiten niet staakt. Maar nog altijd weigert hij zijn organisatie over te leveren aan de autoriteiten. “Dat was een doodvonnis geweest voor onze meer dan honderd informanten binnen het penitentiaire systeem.”

Wel besluit Osetsjkin onder de toenemende repressie en bedreigingen uit te wijken naar het buitenland. Sinds september 2015 woont hij met zijn vrouw en twee kinderen in Frankrijk. Ondanks dat hij een ontegenzeggelijke strijdlust aan de dag legt, verwacht hij in het huidige Rusland weinig tot geen veranderingen binnen het gevangeniswezen. De reden daarvoor schreef Solzjenitsyn in de jaren zestig al op in zijn boek De Goelag Archipel: ‘Grenzeloze macht in de handen van grenzeloze mensen leidt altijd tot wreedheid’.

Lees ook:

De Kresty-gevangenis: een cellenblok vol Russische geschiedenis

Eén van de beroemdste gevangenissen van Rusland gaat dicht. Aleksander Solo kreeg een uniek inkijkje en fotografeerde gedurende een aantal maanden het leven in de Kresty-gevangenis.

De goelag bestaat nog steeds

Dissident Ildar Dadin werd veroordeeld tot 2,5 jaar Russisch strafkamp. Hij werd gebruikt als afschrikwekkend voorbeeld.