Als de nieuwe Braziliaanse president Ignacio Lula da Silva op 1 januari aantreedt, kleurt vrijwel heel Latijns-Amerika rood: alle grote landen worden dan bestuurd door links-georiënteerde leiders. Maar hoe stevig zitten ze in het zadel en wat gaan ze voor elkaar krijgen?
Euforisch waren ze, de toekomstige bondgenoten. “Met grote blijdschap vieren we je verdiende overwinning”, riep de Nicaraguaanse autocraat Daniel Ortega. ‘Lula. Blijschap’, twitterde de Chileense Gabriel Boric. “Leve de volken die vrij willen zijn, soeverein en onafhankelijk”, klonk het triomfantelijk vanuit het Venezolaanse paleis van Nicolás Maduro.
Lula, die in oktober de verkiezingen won en op 1 januari wordt beëdigd, wordt verwelkomd als een verloren zoon in de linkse familie die de Latijns-Amerikaanse leiders de afgelopen jaren zijn geworden. Want ook in Peru, Mexico, Argentinië en alle andere grote landen kwamen de afgelopen vier jaar presidenten aan de macht met een min of meer linkse agenda.
Volgens de Amerikaanse zender CNBC “kondigt het presidentschap van Inácio Lula da Silva een nieuwe ‘roze golf’ aan” in Latijns Amerika, een term die ook in andere Amerikaanse media vaak terugkomt. Rood had wellicht meer voor de hand gelegen, maar roze zou meer recht doen aan de vele schakeringen van anti-Amerikaans tot sociaaldemocratisch.
Met de hakken over de sloot aan de macht
Daarmee is de eerste kanttekening bij deze ‘golf’ al meteen gezet, want de onderlinge verschillen zijn enorm. De centrumlinkse Lula lijkt in niets op de ‘linkse’ dictator in Nicaragua; de inclusieve agenda van Boric in Chili staat – alleen al waar het gaat om klimaatdoelstellingen – haaks op de repressieve autocratie in Venezuela. En de Mexicaanse president is eerder een populist dan een socialist.
Daarbij is het ook maar zeer de vraag of de Latijns-Amerikaanse kiezer massaal naar links is opgeschoven. Veel leiders kwamen met de hakken over de sloot aan de macht. In Peru en Colombia was de winst met amper 50 procent een dubbeltje op zijn kant. Braziliës Lula won met 50,9 procent, wat extreem laag is gezien de blunders die zijn tegenstander Jair Bolsonaro vier jaar lang had begaan.
Hoe relatief de verlinksing is, bleek deze zomer ook in Chili. Een meerderheid van de bevolking wees toen een nieuwe grondwet af omdat die te links georiënteerd was. En in Peru werd de marxistische onderwijzer Pedro Castillo deze maand alweer afgezet door het parlement, om plaats te maken voor de minder radicale vicepresident.
Enorme puinhoop
Het lijkt erop dat de Latijns-Amerikanen vooral tégen de vorige leiders stemden. De winst van Lula was de vijftiende Latijns-Amerikaanse verkiezing op een rij waarbij de zittende macht werd weggestemd omdat die er een enorme puinhoop van had gemaakt – en die waren rechts of conservatief. Het beleid van Argentijnse Mauricio Macri, de Colombiaanse Iván Duque, de Chileense Sebastián Piñera en de Braziliaanse Jair Bolsonaro liepen allemaal uit op een mislukking.
“Centrumrechts piekte tussen 2015 en 2018, greep terug op orthodox beleid aangaande financiën, veiligheid en staatshervorming, en faalde,” schrijft Ivan Briscoe, directeur van de International Crisis Group in Latijns-Amerika. Het rechtse experiment “eindige in economische stagnatie, groeiende ongelijkheid, massale protesten in Chili, Peru, Colombia en uiteindelijk in de coronapandemie die aantoonde hoe slecht de openbare voorzieningen waren voorbereid op calamiteiten”.
Eerder dan een ruk naar links heeft Latijns-Amerika een beweging gemaakt richting een typische conjunctuur van min of meer functionerende democratieën, waar links en rechts elkaar afwisselen. En dat is al bijzonder genoeg. Want tot pakweg twintig jaar geleden was die conjunctuur allesbehalve vanzelfsprekend. Tijdens de Koude Oorlog, die voor een deel in Latijns-Amerika is uitgevochten, stond de politiek onder curatele van Washington die – goed- of kwaadschiks – de orde herstelde zodra een leider te links leek. De door de CIA gesteunde staatsgreep tegen Salvador Allende, de invasie in Grenada en de door de VS gesteunde contrarebellen in Honduras zijn daar slechts enkele voorbeelden van.
Weinig interesse na Twin Towers
Zelfs ná de val van de Muur in 1989 bleven de VS linkse politici in Latijns-Amerika tegenwerken. In 2000 nog, toen de Boliviaanse boerenleider Evo Morales snel steeg in de peilingen, vond de Amerikaanse ambassade het nodig de bevolking te waarschuwen voor ‘een narcostaat’ als hij zou winnen – en hij verloor. Tot na de eeuwwisseling bleef de regio op een enkele uitzondering na onder leiding van rechtse of centrumrechtse presidenten.
Voor een echte ommezwaai moest er iets anders instorten dan de Muur: de Twin Towers. De terroristische aanslagen in 2001 ‘zetten Latijns-Amerika onderaan de terrorisme-agenda van de Verenigde Staten’, schreef Latijns Amerika kenner Coletta Youngers destijds. Washington richtte zijn internationale aandacht volledig op het internationale terrorisme en daarvan was in Latijns-Amerika weinig te vinden.
Het effect op het politieke landschap in de regio was direct. Voorheen uitte ontevredenheid over een slechte president zich steevast in een overwinning van een ándere kandidaat van diezelfde elitaire kliek; nu kwamen leiders aan de macht die kort daarvoor vanuit Washington het leven onmogelijk was gemaakt. Lula zelf, die in 2002 ook de verkiezingen won, was daarvan een perfect voorbeeld. De toenmalige Amerikaanse minister van financiën zei dat hij moest bewijzen ‘geen gek te zijn’. Een Republikeinse senator noemde hem ‘een pro-Castro radical’.
Door de VS gesteunde regeringen democratisch verdreven
Zijn overwinning werd niet alleen gevierd door zijn aanhang in Brazilië, maar door bewonderaars in het hele continent. Het was ongekend: een ex-vakbondsleider met uitgesproken linkse agenda werd president, en ook nog van het grootste land in de regio. Wat in de jaren zeventig en tachtig niet was gelukt met guerrilla’s en gewapende opstanden, namelijk het verdrijven van door de VS gesteunde regeringen, lukte nu via de stembus.
Bij de roze golf van Latijns-Amerika is Lula nu de hekkensluiter, maar destijds beet hij juist het spits af. Na hem volgde de ene na de andere linkse overwinning, waaronder die van cocaleider Evo Morales, die in 2000 nog was gedwarsboomd. De term ‘roze golf’ werd geboren, maar in werkelijkheid zag de wereld de emancipatie van een continent, de volwassenwording van prille democratieën, waarbij links ook weer wordt afgewisseld met rechts, zoals de jaren daarna ook zou blijken.
De oude, agressieve Amerikaanse politiek richting het Zuiden is niet meer teruggekomen. Voormalig president George Bush bezocht de regio nog één keer, vooral bedoeld om de schijn weg te nemen dat de VS de regio waren vergeten. Donald Trump schitterde vooral door de fysieke en symbolische afscheiding van zijn zuiderburen met de bouw van een muur op de Mexicaanse grens.
Betrekkingen ontdooien
Rest de vraag wat de wereld de komende jaren van een relatief eensgezind ‘rood’ continent kan verwachten. Twintig jaar geleden leidde de roze golf tot opmerkelijke successen. Vooral op het gebied van armoedebestrijding en internationale samenwerking. De belangrijkste was de oprichting van de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (Unasur in de Spaanse afkorting). Deze club wilde de rol van de aloude Organisatie van Amerikaanse Staten overnemen, maar dan zonder de VS, die geen lid kon worden. Ook op het gebied van energie, buitenlandbeleid en media werd nauwer samengewerkt. Lula was een van de aanjagers van die integratie.
Nu de politieke neuzen opnieuw dezelfde kant op staan, leeft de samenwerking op. Afgelopen herfst ontdooide de nieuwe president van Colombia Gustavo Petro de bevroren betrekkingen met Venezuela. En ‘onder Lula zal Brazilië zonder twijfel een meer constructieve regionale speler zijn’, schrijft columnist Oliver Stuenkel in Americas Quarterly. De Amerikaanse Latijns-Amerikawatcher Andrés Oppenheimer denkt dat ‘Lula zal proberen de Unasur nieuw leven in te blazen, dat hij in 2008 zelf heeft opgezet’. De club was in 2018 ruziënd uit elkaar gevallen.
Kwistig strooien met geld
Verdere integratie kan positief uitpakken voor de autoritaire leden van de familie: Nicaragua, Cuba en Venezuela, hoewel het geduld met die laatste minder vanzelfsprekend is dan twintig jaar geleden. Destijds was de flamboyante Venezolaanse revolutionair Hugo Chávez een van de grote gangmakers van de zuidelijke samenwerking. Maar onder Nicolás Maduro is de dictatoriale aard van het regime steeds duidelijker geworden. Bovendien stelt zijn land het geduld van de buren behoorlijk op de proef met de meer dan 5 miljoen migranten die het over de regio heeft uitgestort, een aantal dat nog steeds groeit.
Of de economische successen van toen zich gaan herhalen, is zeer de vraag. Destijds profiteerde Latijns-Amerika als leverancier van grondstoffen gulzig mee van de Chinese expansie. De regeringen zwommen in het geld. De leiders van de toenmalige roze golf konden hun beloften over armoedebestrijding gemakkelijk waarmaken, ze strooiden het geld kwistig in het rond en wonnen zo keer op keer de verkiezingen.
Nu ziet de wereld er compleet anders uit. ‘Het triomfalisme van links over de overwinning van Lula et al. zou flink getemperd moeten zijn door de economische realiteit in Latijns-Amerika’, schrijft journalist Simeon Tegel in Foreign Policy. Voor Brazilië zien economen een afnemende groei en aanhoudende hoge inflatie, en zo zijn er nog wat problemen. De macht van de drugsmaffia, de georganiseerde misdaad en de corruptie zijn het afgelopen decennium enorm uit de hand zijn gelopen. De top 10 van ’s werelds meest gewelddadige landen bestaat vrijwel geheel uit namen uit Latijns-Amerika en de Cariben.
Ongekende polarisatie
‘Er zullen jaren, of zelfs decennia nodig zijn om het land te herstellen’, schrijft de Braziliaanse analist Raphael Garcia, ‘en Lula heeft geen marge om fouten te maken’. De wonden van de coronapandemie zijn nog niet geheeld, en met de oorlog in Oekraïne exploderen ook in Latijns-Amerika voedsel- en energieprijzen, met onrust tot gevolg en mogelijk politieke consequenties. Ook Lula moet aan het werk te midden van een ongekende polarisatie: zijn tegenstanders staan klaar om zijn presidentschap te saboteren.
Daarmee is de nieuwe roze golf misschien breder dan de eerste, maar mogelijk van veel kortere duur. Het lot van de Peruaanse president die deze maand werd afgezet, illustreert de moeilijke tijd die de vaandeldragers van de ‘roze golf’ te wachten staat.
Lees ook:
Lula wint, maar Brazilië besturen wordt nog knap lastig
Het minieme verschil waarmee de linkse Lula de radicaal-rechtse Bolsonaro versloeg geeft al aan: het besturen van het verdeelde Brazilië wordt nog een flinke klus.
