Een honderd jaar oude vriendschap met de Russen maakt Zuid-Afrika verdacht

Een jaar na de invasie van Oekraïne is Zuid-Afrika nog altijd onpartijdig, al wekt een militaire oefening met Rusland toch een andere indruk. Loyaliteit aan Poetin zou verstrekkende gevolgen kunnen hebben.

Voor de kust van de havenstad Durban is een omstreden militaire oefening begonnen. De Zuid-Afrikaanse, Russische en Chinese krijgsmachten voeren deze week op zee reddings-, schiet- en luchtoefeningen uit. Operatie Mosi II volgt op een eerdere oefening van de landen, ruim drie jaar geleden, eveneens voor de kust van Durban.

Vrijdag is de laatste oefendag. Er is dan precies een jaar verstreken sinds Russische troepen Oekraïne binnenvielen. De exercitie bij Durban stuit dan ook op flink wat verzet in binnen- en buitenland.

‘Onafhankelijk en evenwichtig’

Vorige maand bracht de Amerikaanse minister van financiën, Janet Yellen, een bezoek aan Zuid-Afrika. Ze waarschuwde de regering in Pretoria voor consequenties, als die de door Washington opgelegde economische sancties tegen het Kremlin zou tegenwerken. Russische schepen zijn nog altijd welkom in Zuid-Afrikaanse havens. Voor bevroren banktegoeden hoeven Russische rekeninghouders vooralsnog niet bang te zijn.

Yellens bezoek volgde kort op dat van de Russische minister van buitenlandse zaken, Sergej Lavrov, die het continent aandeed om de banden met verschillende Afrikaanse regeringen aan te halen en om voorbereidingen te treffen voor een Rusland-Afrikatop in juli. Lavrov sprak na zijn bezoek tevreden over het ‘onafhankelijke en evenwichtige’ standpunt dat Zuid-Afrika inneemt in het Oekraïne-conflict.

Pretoria is formeel neutraal, waarmee Zuid-Afrika vanuit diplomatiek oogpunt een nuttige positie inneemt. Het zou niet de eerste keer zijn dat de regering bemiddelt in een buitenlands conflict. President Cyril Ramaphosa zelf werd ooit ingeschakeld als wapeninspecteur bij de ontwapening van de Ira in Noord-Ierland. Die positie verwierf hij overigens na succesvolle onderhandelingen met de Zuid-Afrikaanse regering van F.W. de Klerk namens Nelson Mandela. Maar bij de neutraliteit van Zuid-Afrika in de Oekraïne-kwestie zijn kanttekeningen te plaatsen.

De burgmeester van Kaapstad staat machteloos

Vlak na de invasie liet Ramaphosa zich ontvallen dat een oorlog voorkomen had kunnen worden als de Navo sinds de val van het communisme niet zou zijn uitgebreid naar het oosten. Zijn buitenlandminister, Naledi Pandor, verwijt de internationale gemeenschap de selectieve veroordeling van territoriale conflicten. Op een diplomatencongres zei ze vorig jaar: “Toen Israël aanhoudende militaire aanvallen tegen de Gazastrook lanceerde [...] reageerde de wereld niet zoals op Oekraïne.” Zowel Ramaphosa als Pandor roept op tot een diplomatieke oplossing.

Critici, waaronder de grootste oppositiepartij in Zuid-Afrika, de Democratic Alliance (DA), beschuldigen Ramaphosa’s kabinet van loyaliteit aan Poetin. In een partijverklaring noemt de DA de regering een ‘useful idiot’. De partij haalt ook het Russische oorlogsschip Admiral Gorsjkov aan, dat vorige week even in Kaapstad voor anker lag, op weg naar Durban.

Het schip zou tijdens Operatie Mosi de lancering van een hypersonische kruisraket willen testen. Dit type raket is ontworpen om een kernkop te kunnen dragen. De burgemeester van Kaapstad (DA) liet woensdag op Twitter weten dat het oorlogsschip niet welkom is in zijn stad, maar hij is machteloos aangezien de haven onder controle van de overheid staat.

Eind vorig jaar meerde in Kaapstad ook al het Russische vrachtschip Lady R aan. Volgens een schaduwminister van de DA zouden de Russen – in het donker – munitie hebben afgeleverd op een marinebasis. Zowel Lady R als Admiral Gorsjkov staat op de sanctielijst van de Verenigde Staten.

Wreekt zich hier het Sovjetverleden van het ANC, de partij die Zuid-Afrika sinds de verkiezing van Nelson Mandela onafgebroken regeert?

36 miljoen roebel aan wapentuig

Het African National Congress en Moskou gaan ver terug. Al in 1927 bezoekt de voorzitter van het ANC – dan nog een denktank – de Sovjet-Unie, waar wordt gesympathiseerd met de door een witte minderheid onderdrukte zwarte bevolking van Zuid-Afrika. Na 1960 wordt de vriendschap echter pas hecht. In dat jaar schieten politieagenten 69 onbewapende, zwarte demonstranten dood in het township Sharpeville. Het ANC, een uitgesproken tegenstander van apartheid, wordt door de overheid verboden, gaat ondergronds en wordt militant.

De Sovjet-Unie begint op eigen bodem militaire trainingen voor de anti-apartheidsbeweging te organiseren. ANC-delegaties worden ingevlogen om conferenties bij te wonen. In Moskou wacht een ziekenhuisbed voor wie medische hulp nodig heeft. Duizenden jonge Zuid-Afrikanen komen naar de Sovjet-Unie om er te studeren. Volgens de Russische historicus Vladimir Sjoebin, indertijd zelf betrokken bij het steunprogramma, zouden zo’n tweehonderd ANC-leden een academische opleiding hebben afgerond in de Sovjet-Unie.

Meer dan drieduizend activisten en guerrillastrijders werden in de Sovjet-Unie opgeleid, waarvan overigens een deel in Oekraïne, toen nog een Sovjetrepubliek. Tot eind jaren tachtig ontving het ANC ieder jaar een paar honderdduizend dollar van de Sovjetregering, en van 1963 tot 1990 zou de militante vleugel van het ANC voor 36 miljoen roebel aan wapentuig hebben gekregen, waaronder geweren, pistolen, granaat- en raketwerpers.

In 1980 constateerde de Amerikaanse inlichtingendienst CIA dat een groot deel van de trainingsprogramma’s was geënt op ideologische indoctrinatie. Over de communistische ideeën van het ANC bestaat tot op de dag van vandaag discussie. Veel ANC-prominenten, onder wie oud-president Jacob Zuma, volgden een militaire opleiding in de Sovjet-Unie.

Een tegenhanger van de G7

Nadat de Sovjet-Unie uiteenviel en ANC-leider Nelson Mandela president werd, bekoelde de vriendschap met Moskou. De interesse vanuit Rusland nam weer toe tijdens de tweede presidentstermijn van Vladimir Poetin. In 2006 bezocht hij Zuid-Afrika om zakenkansen te creëren voor Russische bedrijven. De oliemiljardair Roman Abramovitsj en de aluminiumbaron Viktor Vekselberg worden geschaard onder de voornaamste begunstigden.

Als er Russische invloed is op de Zuid-Afrikaanse politiek, laat die zich nu waarschijnlijk vooral gelden via het bedrijfsleven. In 2021, bijvoorbeeld, doneerde Vekselberg 10 miljoen rand (zo’n half miljoen euro) aan de partijkas van het ANC via een van zijn in Zuid-Afrika geregistreerde bedrijven.

Daarbij moet wel vermeld worden: Rusland is maar een relatief kleine zakenpartner van Zuid-Afrika. In 2017 droeg de handel met Rusland slechts 0,4 procent bij aan de totale buitenlandse handel. De echt grote partners zijn de Europese Unie, de Verenigde Staten en China.

Politiek gezien is Zuid-Afrika (het enige Afrikaanse G20-land) een invloedrijke bondgenoot. Mocht Ramaphosa’s regering partij kiezen voor Rusland, dan zouden meer regeringen op het continent kunnen volgen. De derde economie van het continent (en de meest geïndustrialiseerde) is een belangrijke stem binnen de Afrikaanse Unie, en vooralsnog hebben zestien andere lidstaten binnen die Unie de invasie van Rusland niet veroordeeld.

Dit jaar is Zuid-Afrika voorzitter van Brics, een samenwerkingsverband tussen de opkomende economieën Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. Dat blok beslaat 42 procent van de wereldbevolking en wordt ook wel beschouwd als tegenhanger van de G7. Twaalf landen zijn op dit moment geïnteresseerd in Brics-deelname. Iran en Saudi-Arabië hebben al een formeel verzoek ingediend. Brics zou dit jaar zomaar kunnen uitbreiden onder het voorzitterschap van Zuid-Afrika.

Buitenlandminister Pandor is uitgesproken voorstander van Brics-uitbreiding. Ze zei vorige maand: “De wereld is zorgwekkend aan het veranderen. Landen zoeken wereldwijd naar gelijkgestemde bondgenoten. Veel landen kunnen zich vinden in de koers van Brics en willen die volgen.”

Miljarden van het Westen en de Wereldbank

In de uitspraak van Pandor lijkt de verklaring voor de onpartijdigheid van Zuid-Afrika besloten te liggen: een stem voor het Westen en tegen Rusland betekent isolatie van belangrijke handelspartners en afhankelijkheid van Washington en Brussel, en vice versa.

Voor Pretoria staat heel wat op het spel. Vorig jaar werd een miljardeninvestering in het landelijk energienet toegezegd door westerse regeringen en de Wereldbank. Dat geld is hard nodig om het energienet te renoveren. Kolencentrales staan op instorten en privatisering van de energiesector, nu nog in handen van staatsbedrijf Eskom, is onafwendbaar.

Het Zuid-Afrikaanse ministerie van defensie en de legerleiding doen de beschuldigingen van loyaliteit aan Rusland af als onzin, en wijzen op andere oefeningen die de krijgsmacht houdt – onlangs nog met het Verenigd Koninkrijk, Nigeria, Ivoorkust, Ghana en, in juli nog, twee weken lang met de Verenigde Staten.

Lees ook:

Poetin is terug op het wereldtoneel, dankzij China, Brazilië, India en Zuid-Afrika

Rusland doet donderdag mee aan een top van zogenoemde Brics-landen, waarvan China gastland is. Poetin laat zien dat hij minder geïsoleerd is dan het Westen zou willen.