Door de oorlog in Oekraïne veranderde de EU razendsnel en zonder weerga

Ongeëvenaard, ongehoord, weergaloos: de woorden waarmee politicologen het afgelopen jaar de Brusselse vastberadenheid beschreven, waren eens een keer anders dan het ‘traag’ en ‘talmend’ dat vaak over de EU gezegd is. In 2022 is de EU voorgoed veranderd. Maar wat daarvoor de juiste term is? Volwassen geworden, opgegroeid, een ‘speler op het politieke wereldtoneel geworden’, het kwam de afgelopen dagen allemaal voorbij, in talloze analyses over een jaar oorlog. Hoe het ook zij, de Europese Unie onderging door de Oekraïne-oorlog in menig opzicht een razendsnelle gedaanteverandering.

Van het Russisch gas af

Voor bijna de helft van zijn energiebehoefte was Europa afhankelijk van Rusland. Niets wees er 366 dagen geleden op dat daar snel verandering in zou komen. Dat was op de lange termijn wel een wens, maar die leek op korte termijn in de verste verte niet realistisch. Toch kon het: de landen in Europa bleken in staat om gas en olie elders vandaan te halen. Nu komt er vloeibaar gas uit Qatar, uit de Verenigde Staten, uit landen in Afrika, dat via inderhaast aangeschafte LNG-terminals naar de Europese kachels stroomt.

Het is duur gas, dat wel. Regeringen in Europa ondersteunen hun burgers bij het betalen van de energierekening. Ook omdat die steun niet eindeloos vol te houden is, zijn duurzame ambities drastisch opgeschroefd. Solar Power Europe, een organisatie die het gebruik van zonne-energie stimuleert, stelde eind december 2022 vast dat er een aardverschuiving had plaatsgevonden in het aantal zonnepanelen dat op Europese daken of in braakliggende weilanden was gelegd. In één jaar konden 12,4 miljoen huishoudens meer zonnestroom gebruiken dan een jaar ervoor.

Die groei lijkt de komende jaren door te zetten. In de loop van 2024 zal ook te zien zijn hoe het aantal windmolens spectaculair stijgt, want de Europese landen hebben afgesproken dat de vergunningsprocedures daarvoor aanzienlijk korter zullen worden.

Vredeshulp werd oorlogshulp

Voor een landenunie wiens hoofddoel is om vrede te bevorderen, wist de Europese Unie zich wel heel lenig te ontwikkelen tot een speler in het oorlogsspel. Dat begon al voor de Russische inval in Oekraïne. Wie goed had opgelet, kon het misschien in 2021 al zien aankomen, toen de Europese Unie een fonds oprichtte dat de titel ‘vredesfonds’ meekreeg. Het was, zei het persbericht, een pot met geld om vredesmissies uit te bekostigen, bijvoorbeeld in Afrika. Maar het geld kon breder worden ingezet – als partnerlanden van Europa steun nodig zouden hebben in militaire vorm, was dat ook mogelijk.

De lidstaten legden er in 2021 5 miljard euro in, een bedrag waarvan in de loop van vorig jaar 3,6 miljard euro werd besteed aan dodelijke wapens voor Oekraïne. De rest ging daadwerkelijk naar vredesmissies.

Het einde is nog niet in zicht, omdat de Europese Unie inmiddels ook heeft bepaald dat het bedrag in de pot met een paar miljard omhoog moet.

Los van de Europese pot met geld doneerden de EU-landen samen, volgens een opgave van de diplomatieke dienst van de Europese Commissie, bijna 8 miljard aan militaire steun.

Tegelijk bepaalden de 27 EU-landen in 2022 dat ze een Europese defensiemacht gaan ontwikkelen, die over zeker 5000 manschappen wil gaan beschikken. Dat staat in het ‘strategisch kompas’, een visiedocument waarop de EU-leiders zich in het voorjaar vastlegden. De EU-troepen moeten op termijn een aanvulling zijn op de Navo.

Eindelijk streng op de rechtsstaat

Het heeft er op het eerste gezicht niet heel veel mee te maken, maar de Oekraïne-oorlog maakte de EU nog bewuster van haar waarden dan ze al was. Het werd onder meer pijnlijk duidelijk waar het toe kan leiden als antidemocratische tendensen lang vrij spel krijgen, zoals Poetin heeft gekregen.

Dat betekent dat de EU in 2022 eindelijk serieus werk is gaan maken van een inmiddels tot vermoeiens toe herhaald dreigement dat landen die zich niet aan de democratische spelregels houden, een korting op hun Europese budgetten tegemoet kunnen zien.

In december 2022 dreigde Brussel zelfs de 22 miljard euro aan subsidies voor Hongaarse regionale ontwikkeling in eigen zak te houden. Boedapest kon dat geld pas tegemoet zien als het tastbare hervormingen had doorgevoerd in het rechtssysteem.

Hongarije kreeg al 5,8 miljard minder uit het coronaherstelfonds. Na onderhandelingen kwam Brussel uiteindelijk op een extra korting van 6,8 miljard, maar de toon is gezet.

De Europese Commissie bleef ook vasthouden aan de strikte regels die het Polen oplegde. Dat land krijgt pas 35 miljard aan coronaherstelgeld als het rechtssysteem substantieel is veranderd. Warschau heeft er inmiddels behoorlijk wat belang bij om dat te doen, omdat het ook een boete van een miljoen euro per dag moet betalen totdat het de omstreden tuchtkamer voor rechters heeft afgeschaft. De rekening is opgelopen tot meer dan 400 miljoen euro.

Vorige week daagde de Europese Commissie Polen opnieuw voor het Europese Hof, omdat het blijft volhouden dat de Poolse wet boven de Europese gaat.

Twee soorten vluchtelingen

Het kan al sinds 2001, maar vorig jaar gebruikte de EU voor het eerst de mogelijkheid om een grote groep vluchtelingen een tijdelijke verblijfsstatus te geven. Dat mag volgens de Temporary Protection Directive, een regeling die mensen die gevlucht zijn uit Oekraïne voorlopig het recht geeft om in de EU te wonen, te werken en onderwijs te genieten.

Voorlopig geldt de regeling tot maart 2024, maar hij kan ook dan weer worden verlengd. Meer dan 4 miljoen mensen maken er gebruik van. Hun integratie verloopt verbazingwekkend goed: veel mensen hebben werk gevonden en kinderen gaan naar school.

De ruimhartige opvang voor een grote groep Oekraïners kreeg meteen ook een keerzijde – voor andere migranten, uit landen verder van de EU vandaan, werden de 27 landen harder. Onder druk van onder meer Nederland, maar ook Oostenrijk en België, sloeg Brussel begin 2023 stevige taal uit over terugsturen van afgewezen asielzoekers. De landen spraken af dat over Europese steun voor het bouwen van grenshekken voortaan minder moeilijk zal worden gedaan.

De Europese Commissie wist Servië zover te krijgen dat het zijn visumbeleid gelijktrok met dat van de EU. Eerder konden mensen uit Burundi of Bangladesh makkelijk naar Servië komen. Van daaruit liepen ze, vaak geholpen door mensensmokkelaars, langs kleine paadjes naar de EU en kwamen uit in volle opvanglocaties als Ter Apel.

Kleiner? Nee, de EU moet groter!

Het kan nog decennia duren, zei de Franse president Emmanuel Macron. Maar zijn Oekraïense collega Volodymyr Zelensky dat het EU-lidmaatschap van zijn land binnen een jaar of twee geregeld moet zijn.

Wie van die twee ook gelijk krijgt, feit blijft dat nog nooit eerder zo snel de status van kandidaat-EU-lid werd toegekend aan een land als dat gebeurde bij Oekraïne, en trouwens ook Moldavië. Ze vroegen de status aan in maart en kregen het in juni.

Ook op andere fronten lijkt het toetredingsproces van landen aan de oostkant van Europa in een stroomversnelling te zijn geraakt. De EU kan zich niet veroorloven om daar mogelijke prooien voor Rusland te laten liggen. Zo kreeg ook Bosnië-Herzegovina in december eindelijk zijn gedroomde status van kandidaat-EU-lid en begonnen er toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië in juli.

Binnen de EU is steeds vaker kritiek te beluisteren op de eigenlijk nog maar net veranderde regels in het toetredingsproces. Om lid te mogen worden van de EU is sinds 2020 een systeem bedacht van hoofdstukken, een soort stappenplan, waarin de rechtsstaat een belangrijke rol speelt. Die methodologie lijkt nu alweer verouderd, omdat een land pas volledig mag meedraaien als het alle, jarenlange stappen heeft doorlopen. De vraag is nu of er geen gefaseerde toetreding mogelijk is. Alleen daarmee, zo zegt bijvoorbeeld professor Steven Blockmans van het Europacollege in Brugge, kan de EU een blok blijven vormen tegen Rusland.

Straf op straf, ook als het pijn doet

Voor de verjaardag van de oorlog krijgt Poetin vandaag, als het goed is, opnieuw een sanctiepakket. Het is het tiende pakket, waarin de EU nog weer verder gaat dan het ooit ging. Het woord ‘ongeëvenaard’ staat al langer boven de persberichten uit Brussel, want de EU ging eerder liever niet zo ver dat het ook zichzelf pijn deed. Nu wel: met een ban op olie raakte het zichzelf zwaar, maar het gebeurde toch. Ook Russische kolen zijn in de ban, net als staal, goud, cement, likeur, sigaretten en cosmetische producten.

In het tiende pakket zit vooral een verbod op de handel met Rusland in goederen die voor burgers zijn bedoeld, maar ook militair kunnen worden gebruikt: antennes, drones en helikopters bijvoorbeeld.

Eerder al heeft de EU alle transacties met de Russische centrale bank stopgezet, die meer dan 300 miljard in het buitenland had gestald. Steeds opnieuw rijst nu de vraag of dat geld niet kan worden ingezet om daarmee de wederopbouw van Oekraïne te financieren.

Het is nog onduidelijk hoe het wettelijk vorm moet krijgen, want juridisch lijken er niet veel mogelijkheden. Maar Commissievoorzitter Von der Leyen is vastbesloten om een manier te vinden waarop het kan. “Rusland moet betalen voor de vernietiging die het heeft veroorzaakt en voor het bloedvergieten.”

Lees ook:

Vreugde en verdriet bestaan in Oekraïne naast elkaar

Eén jaar leven de Oekraïners in een land dat in oorlog verkeert. Verdriet om de dood van een dochter en vreugde om de geboorte van een kind gaan hand in hand. Ouders in Charkiv en Kiev vertellen over de dood en het nieuwe leven.