Dit is Ivan Iljin, de favoriete filosoof van Vladimir Poetin

Het was helemaal aan het einde van zijn speech dat de Russische president Vladimir Poetin op 30 september vorig jaar in een glimmende volle zaal van het Kremlin een citaat uit de kast trok van zijn favoriete filosoof. “Ik wil mijn toespraak graag beëindigen met de woorden van een echte Russische patriot: Ivan Aleksandrovitsj Iljin”, zo sprak de president minuten voordat hij samen met de leiders van de door Moskou aangestelde bezettingsmacht in de Oekraïense regio’s Donetsk, Loehansk, Zaporizja en Cherson zogenaamde ‘toetredingsverdragen’ ondertekende, waarmee het Kremlin de vier gedeeltelijk bezette provincies officieel en illegaal annexeerde.

“Als ik Rusland als mijn thuisland beschouw, betekent dit dat ik op de Russische manier liefheb, overpeins en nadenk, dat ik op de Russische manier zing en spreek; dat ik geloof in de spirituele krachten van het Russische volk en zijn historische lot accepteer met mijn instinct en mijn wil. Zijn geest is mijn geest; zijn lot is mijn lot; zijn lijden is mijn leed; zijn bloei is mijn geluk”, zo concludeerde Poetin zijn speech met de woorden van Iljin. Daarna ondertekenden hij en zijn vazallen uit de bezette regio’s de annexatiedocumenten en legden zij de handen op elkaar om samen met de overige aanwezigen in de zaal ‘Rusland, Rusland, Rusland’ te scanderen.

Statige herbegrafenis in het befaamde Donskoj-klooster

Dat Poetin uitgerekend deze twintigste eeuwse conservatief-nationalistische filosoof citeerde, wekt weinig verbazing. De Russische president gaf zelf meermaals te kennen dat hij een groot bewonderaar is van Iljin die in 1883 in het Russische tsarenrijk werd geboren en in 1954 in ballingschap in Zwitserland overleed. Naar eigen zeggen heeft de president diverse werken van Iljin ‘op de plank’ staan en citeren uit het werk van de Russische denker doet Poetin met enige regelmaat. Hoe groot zijn bewondering voor de filosoof is, bleek al helemaal in 2005 net na het begin van Poetins tweede ambtstermijn.

Onder het toeziend oog van de president kreeg Iljin dat najaar een statige herbegrafenis in het befaamde Donskoj-klooster in Moskou. De overblijfselen van de filosoof werden uit Zwitserland gerepatrieerd en met de nodige ceremoniële omhaal bijgezet in de heilige grond. Een jaar later haalde Poetin het gehele archief van Iljin, waaronder dagboeken en pamfletten, vanuit de VS naar Rusland en in 2009 legde hij een bos bloemen bij de nieuwe graftombe van Iljin, een monument waar Poetin naar verluidt zelf voor betaalde.

Dat Poetin zich prettig voelt bij het werk van Iljin is niet zo gek. Historici omschrijven de denker uit de vorige eeuw als door en door nationalistisch, aartsconservatief en iemand met weinig tot geen respect voor democratie. In zijn werken pleit de filosoof voor een krachtige leider aan het hoofd van een sterk gecentraliseerde staat. Autocratie en orthodoxie moeten in zijn leer altijd de voorkeur genieten boven volksbestuur en progressiviteit.

Tegenstander van het communisme

Als overtuigd monarchist kon Iljin het daarom niet verkroppen dat het Russische tsarenrijk in 1917 uit elkaar viel nadat de bolsjewieken met hun Oktoberrevolutie de macht grepen en het fundament legden voor de nieuw te stichten Sovjet-Unie. Iljin ontwikkelde zich tot een fel tegenstander van het communisme en was van mening dat de tsaar politiek gezien te slap had opgetreden, waardoor de revolutionairen de macht konden grijpen.

Zijn felle kritiek op de bolsjewieken bleef hij hartstochtelijk etaleren ook nadat de communisten in 1917 de dienst uitmaakten. Ondanks de censuur bleef hij zich afzetten tegen het nieuwe Russische bestuur en ontpopte hij zich tot een vurig pleitbezorger van de oprichting van een christelijke autocratie naar voorbeeld van het regime van Francisco Franco in Spanje. Die onverholen kritiek kwam hem duur te staan: hij werd zesmaal gearresteerd en uiteindelijk in 1922 zelfs ter dood veroordeeld, maar zijn straf werd op het laatste moment omgezet in een permanente verbanning.

Zodoende belandde Iljin samen met 139 andere verbannen intellectuelen aan boord van het zogeheten ‘filosofenschip’ dat door Vladimir Lenin richting Europa werd gestuurd. Nadat hij voet op Europese bodem zette, vestigde hij zich in Berlijn waar hij uitgroeide tot een van de prominente leden van de anticommunistische Witte Beweging. Het was in deze periode dat Iljin gefascineerd raakte door het fascisme dat hij na een bezoek aan het Italië van Benito Mussolini in 1925 omschreef als ‘een gezond fenomeen tijdens de opmars van linkse chaos’.

Jaloers op de Italianen die het fascisme uitvonden

Bovendien hield zijn bewondering van het fascisme daar niet op. Iljin was zo onder de indruk van de ideologie dat hij zich meermaals liet ontvallen dat hij jaloers was op het feit dat de Italianen en niet de Russen het fascisme hadden uitgevonden. In het verlengde daarvan prees Iljin de opkomst van Adolf Hitler die in 1933 aan de macht kwam in Duitsland en daarmee in zijn ogen voorkwam dat Duitsland zicht tot een communistische staat ontwikkelde naar voorbeeld van de Sovjet-Unie. ‘Wat heeft Hitler gedaan?’, zo schreef hij destijds. ‘Hij heeft het proces van de bolsjewisering van Duitsland gestopt en heeft heel Europa een grote dienst bewezen’.

En hoewel Iljin in 1938 Duitsland werd uitgezet omdat hij niet wilde meewerken aan het schrijven van antisemitische propaganda, bleef hij ook tijdens zijn ballingschap in Zwitserland een groot bewonderaar van het fascisme. Zelfs na het einde van de Tweede Wereldoorlog bleef hij overtuigd dat het fascisme, zij het in aangepaste vorm en in combinatie met het orthodoxe geloof, de enige juiste ideologie voor Rusland was. Alleen een sterke leider aan de top van een sterke staat zou voor de val van het communisme in zijn geboorteland kunnen zorgen.

Iljin schreef monomaan meters papier vol over hoe het fascisme in zijn visie het enige alternatief was voor het voortwoekerende en alles vernietigende communisme. Hij wilde dat de communisten zo snel mogelijk plaats maakten voor een nieuw imperialistisch rijk waarin de kerk naast de staat een sterke machtspositie zou hebben met aan de top een autocratische leider die met ijzeren vuist regeerde. Dat het Rusland van een kleine zeventig jaar na zijn dood goeddeels voldoet aan zijn ideaalbeeld, zal hij ongetwijfeld hebben kunnen waarderen.

Nadruk op autocratie, nationalisme en orthodoxie

Maar er zijn meer raakvlakken tussen Poetin en Iljin. De president en de filosoof hebben namelijk ook een gedeelde afkeer van Oekraïne. Of algemener: beide heren vinden het vanzelfsprekend dat diverse volkeren binnen één sterke Russische staat verenigd zijn, ook al bestaat er onder datzelfde volk een sterk verlangen naar autonomie. In zijn essay uit 1948 met de titel Over het aanstaande Rusland voorspelt Iljin dan ook niets dan chaos mocht de Sovjet-Unie uit elkaar vallen in diverse onafhankelijke landen. Liever zag hij daarom een Russische potentaat opstaan die een sterke staat zou bouwen waarin de nadruk ligt op een autocratie, nationalisme en orthodoxie. Poetin past de profielomschrijving als geen ander.

Zeker daar waar het Oekraïne betreft, moet de filosoof niets weten van eventuele toekomstige autonomie. ‘Ik heb geen enkele sympathie voor plannen voor het afscheiden van Oekraïne of gesprekken daarover’, zo schreef hij in 1934 in een briefwisseling met een vriend. Ook Iljin ontkende, net als zijn grote bewonderaar nu, het idee van het bestaan van een Oekraïense natie en de daaruit voortvloeiende mogelijkheid van Oekraïense soevereiniteit en onafhankelijkheid. Mocht het zover komen dat Oekraïne zich van Rusland af zou scheiden, zo schreef hij, ‘dan zal het eeuwenlang een bron van burger- en internationale oorlogen worden’.

De teksten die de filosoof een kleine eeuw geleden schreef, geven Poetin nu retorische munitie om zijn vernietigingsoorlog in het buurland te rechtvaardigen. Het ideologische grondwerk en de haatdragende bodem voor die oorlog legde de president mede dankzij Iljin jaren geleden. Zo kreeg Poetin in de zomer van 2021 een vraag over Oekraïne tijdens zijn jaarlijkse tv-spektakel waarbij hij live vragen beantwoordt van burgers die inbellen. Moskoviet Igor Oboimov wilde weten waarom Oekraïne niet op de zogeheten ‘lijst met onvriendelijke landen’ stond die de Russische regering even daarvoor in het leven had geroepen. Poetins antwoord: “Omdat ik Oekraïne niet beschouw als een land dat onvriendelijk is tegenover Rusland. Ik heb het al vaker gezegd, en ik herhaal het nog maar eens, naar mijn mening zijn Oekraïners en Russen één enkel volk.”

Historisch luchtkasteel vol geschiedkundige falsificaties

Kort na het tv-optreden, op 12 juli, verscheen er een essay van Poetin met de titel Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners op de website van het Kremlin. In het stuk benadrukt de president de historische, religieuze, etnische en linguïstische banden tussen Russen en Oekraïners, dat hij als een broedervolk beschouwt. Het epistel heeft veel weg van een historisch luchtkasteel vol geschiedkundige falsificaties en tegenstrijdige verwijzingen naar Oekraïners die hij dan weer ‘bloedbroeders’ en dan weer ‘anti-Russische neonazi’s’ noemt.

Zeker de verholen geweldsdreiging die schuilgaat in sommige passages, geven de lezer met de kennis van nu de koude rillingen. Bijvoorbeeld wanneer Poetin schrijft dat ‘wij nooit toe zullen staan dat onze historische grondgebieden en de volkeren die dicht bij ons staan en daar wonen, worden gebruikt tegen Rusland’. Om eraan toe te voegen dat ‘degenen die zo’n poging willen ondernemen, ik graag zou willen zeggen dat ze op deze manier hun eigen land vernietigen’. Allemaal is het onderdeel van de hoofdgedachte van het essay die grofweg luidt dat er geen Oekraïense natie bestaat en dat het Westen de Oekraïners door de jaren heen in de war bracht door ze voor te houden dat ze hun eigen identiteit hebben.

Het sluit naadloos aan op de denkbeelden van Iljin die net als Poetin een diep gegronde afkeer had van het westerse liberalisme. Om te stellen dat Poetin enkel en alleen door Iljin is beïnvloed, gaat te ver, aangezien hij zich naar eigen zeggen ook laaft aan andere filosofen zoals de juist antifascistische Nikolaj Berdjajev. Dat de invloed van Iljin op de ideeënwereld van Poetin groot is, staat hoe dan ook buiten kijf, zo blijkt wel uit het feit dat het Kremlin de filosoof de afgelopen jaren uit de obscuriteit haalde waar hij jarenlang in bivakkeerde.

Passages over fascisme gemakshalve weggelaten

Onder Poetin werd Iljin weer salonfähig gemaakt en ook onder de rest van de politieke elite en bevolking verspreid en gepopulariseerd. Zo verschenen er bijvoorbeeld documentaires over de filosoof en schreef de toenmalige Russische premier Dmitri Medvedev in 2007 een voorwoord bij de herdruk van twee van Iljins werken waarvan de regering vervolgens 10.000 exemplaren aan bibliotheken in heel Rusland doneerde. De passages waarin hij nadrukkelijk met het fascisme flirt, werden in die versies gemakshalve weggelaten.

Daarnaast citeren ook patriarch Kiril en minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov regelmatig uit Iljins werk en zelfs de Amerikaanse inlichtingendienst CIA publiceerde in 2007 een boekje om een inkijkje te bieden in de ideeën van Poetins inspirator met de titel Ivan Ilyin: The National Philosopher of Putin’s Russia.

Het is tekenend voor hoezeer Iljin het denken van Poetin beïnvloedt. Of zoals de Amerikaanse historicus en Poetin- en Iljin-deskundige Timothy Snyder in 2016 al schreef: ‘Poetin heeft bij elk keerpunt in de Russische politiek op Iljins autoriteit vertrouwd: van zijn terugkeer naar de macht in 2012 tot de beslissing om in te grijpen in Oekraïne in 2013 (na de Majdanrevolutie, red.) en de annexatie van Oekraïens grondgebied in 2014’.

En het heeft er alle schijn van dat Poetin zijn favoriete filosoof nog altijd als spirituele en politieke gids gebruikt. Ook tijdens zijn oorlog in Oekraïne.

Lees ook:

Waarom ligt Oekraïne toch zo gevoelig bij Poetin?

Het onderwerp Oekraïne raakt in het Kremlin al jaren een gevoelige snaar zo. Waar komt dat sentiment vandaan?