De Britse premier Boris Johnson zit in moeilijkheden. In een rapport van topambtenaar Sue Gray staat keiharde kritiek over lockdownfeestjes in zijn ambtswoning en de regeringskantoren. Veel van zijn problemen lijken bovendien structureel. Vier potentiële tijdbommen onder zijn premierschap.
‘Falend leiderschap’ en ‘ernstige tekortkomingen’ bij het naleven van de coronaregels, feesten die ‘niet hadden mogen plaatsvinden’. De conclusies van het maandag verschenen onderzoeksrapport van de Britse topambtenaar Sue Gray, naar de zogenoemde ‘lockdownparties’ van premier Boris Johnson en zijn naaste medewerkers in 2020 en 2021, liegen er niet om. Dat terwijl de politie Gray nota bene had verzocht om niet te veel in detail te treden, omdat er nog een politieonderzoek naar eventuele overtredingen van de coronaregels loopt. Gray lakte dus veel weg, maar hekelde wel de excessieve drinkcultuur die binnen het hart van de regering bestaat.
Of het de premier politiek fataal gaat worden, zullen de komende weken of misschien zelfs maanden moeten uitwijzen. Alleen zijn eigen Conservatieve Partij, die een forse meerderheid heeft in het parlement, kan de premier dwingen af te treden. Lang vormde Johnson voor die partij een gigantische stemmentrekker. Dankzij hem wonnen de Tories in 2019 hun grootste parlementaire meerderheid sinds Margaret Thatcher eind jaren tachtig. Maar de populariteit van de premier is gedaald. En wie niet (meer) van Johnson houdt, heeft vaak ook meteen een grondige hekel aan hem.
“Ik heb het begrepen en ga het oplossen”, beloofde Johnson maandag in het debat over het rapport van Gray. Maar de vraag is of hij dat werkelijk kan. Want veel van zijn problemen lijken diep geworteld in zijn persoonlijkheid. Waar de Conservatieve Partij vroegere leiders als Margaret Thatcher, David Cameron en Theresa May wegstuurde vanwege hun beleidskeuzes, wankelt Johnson vooral door zijn gedrag. We zetten vier grote gevaren voor de toekomst van zijn premierschap op een rij:
1. De drinkcultuur binnen de regeringskantoren waarover Gray schreef is niets nieuws
Sue Gray veroordeelde in haar rapport het ‘overmatige drankgebruik’ op de werkvloer van Downing Street 10, de ambtswoning van de Britse premier, waar zich ook de kantoren van zijn naaste medewerkers bevinden. Ze vond dat drinken ‘op geen enkel moment gepast’. Toch verbaasde het weinig Britten. Zeker nadat eind vorig jaar al berichten uitlekten over onder meer een wijnkoelkast – plek voor 34 flessen – die tijdens de corona-lockdown de regeringskantoren zou zijn binnengesmokkeld.
Het is geen geheim dat Johnson al sinds zijn studententijd in Oxford hem graag goed raakt en dat hij, op zijn zachtst gezegd, niet van een al te formele werksfeer houdt. Berucht was vooral zijn periode als hoofdredacteur van The Spectator. BBC-journalist Rachel Royce vertelde Johnson-biograaf Sonia Purnell dat er op feestjes van dat tijdschrift werkelijk overal ‘jonge meiden in korte rokjes, op hoge hakken en met lipstick op’ rondliepen en dat de champagne er wel heel rijkelijk vloeide. Het weekblad kreeg onder Johnsons leiding niet voor niets de bijnaam Sextator.
Toch lijkt de excessieve drinkcultuur op Downing Street 10 niet met de komst van Johnson te zijn begonnen. Sonia Khan, die er onder Johnsons voorgangers May en Cameron werkte, zei deze week op de radio dat er al veel langer onder kantooruren wordt gedronken. Volgens Khan is het al zeker twintig jaar gebruikelijk om regeringsmedewerkers te bedanken voor hun lange werkdagen door feestjes voor hen te organiseren en zelfs borrels tussen werkafspraken in te plannen. “De borrels begonnen soms tijdens de lunch, of iets later op de dag, dat verschilde per team”, zei ze tegen de BBC. “Maar een minikoelkast of een drankje onder het bureau was zeker niet ongewoon.”
Toch is dat slecht nieuws voor Johnson. Want hij is volgens biograaf Tom Bower iemand die iedereen graag te vriend houdt. Het is dus de vraag of Johnson de juiste persoon is om de al zo lang ingesleten drinkcultuur binnen de regering radicaal om te buigen.
2. Johnson moet niet alleen op zijn eigen tellen passen, maar ook op die van zijn vrouw Carrie
Het is opvallend hoeveel van Johnsons huidige problemen ‘zijn terug te voeren op Carrie Johnson’, schreef politiek analist Rachel Sylvester dinsdag in de krant The Times. “Van het behang in huis tot aan de feestjes, de vakantie in Mustique en de evacuatie van dieren uit Afghanistan, alles is te herleiden naar het advies dat de premier krijgt van zijn echtgenote, en naar het feit dat hij haar raad opvolgt”, zou een regeringsmedewerker aan de goed ingevoerde Sylvester hebben verteld.
Het citaat refereert aan een lijst schandalen die Johnson in verlegenheid brachten. Ten eerste, de onduidelijkheid over de financiering van de verbouwing van de premierswoning (Carrie wilde per se peperduur behang). Ten tweede, ‘partygate’ tijdens de lockdown. Ten derde, de verwarring over de vraag of een politieke donor het verblijf van Johnson en Carrie in een Caribische vakantievilla betaalde (Johnson kreeg kritiek, maar had niets onrechtmatigs gedaan). En ten slotte, de beschuldiging dat de premier vorig jaar zou hebben ingestemd met het per vliegtuig evacueren van dieren uit Afghanistan, terwijl ook massa’s mensen dat land probeerden uit te komen (Carrie is dierenrechtenactivist).
Al klinkt het nogal overdreven om de schuld daarvoor zo nadrukkelijk bij Carrie Johnson te leggen, Sylvester houdt vol dat zij ‘de machtigste echtgenote van een Britse leider is sinds mensenheugenis’. En toegegeven, een deel van de lockdownfeestjes die Gray onderzocht, en waar de politie nu naar kijkt, lijkt Carrie inderdaad te hebben georganiseerd, al dan niet samen met haar vrienden.
Zij zou bovendien een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ontslag van Dominic Cummings eind 2020: de ex-adviseur van Johnson was het brein achter de brexit-campagne en Johnsons electorale zegetocht in 2019. Sinds zijn ontslag zint Cummings op wraak. Hij noemde Johnson recentelijk nog ‘een babbelende klootzak’ die onder de plak zit bij zijn vrouw. Carrie beledigt hij minstens even vaak, in misogyne termen. Die wrevel is gevaarlijk voor de toekomst van Johnson. Cummings kent zijn geheimen. En hij zegt het ‘als zijn taak’ te zien om van Johnson als premier ‘af te komen’.
3. Johnsons humor en nonchalance waren lang zijn kracht, maar lijken nu niet meer te werken
Johnson wordt vaak verweten dat hij zijn baan als premier niet serieus genoeg neemt en te veel gericht is op zijn eigenbelang. Ook veel van de boosheid rond ‘partygate’ lijkt in de kern op die twee verwijten neer te komen. En het probleem is: Johnson kan waarschijnlijk niet anders. Zijn biograaf Bower stelt dat Johnson nu eenmaal het liefst ziet dat alles om hem draait, en dat hij van oudsher vooral met mensen omgaat ‘om de lachers op zijn hand te krijgen en de leider te worden’. Bower typeert Johnson tijdens zijn studententijd als weliswaar niet de allerslimste, maar wel als iemand met ‘een magische combinatie van intelligentie, humor, slinksheid en een grote zucht naar aandacht’.
En volgens Purnell, die andere biograaf, zei Johnson ooit: “Humor is een middel dat je kunt gebruiken om de bittere pil te vergulden en om belangrijke punten duidelijk te maken”.
Zijn nonchalance en humor deden het lang goed in het Verenigd Koninkrijk. Want als er één ding is waarop Britten zich graag laten voorstaan, dan is het hun gevoel voor humor. Overdreven ernst is iets waar zij slecht tegen kunnen, schreef cultureel antropoloog Kate Fox. “Hoogdravendheid en eigendunk zijn verboden. Over ernstige zaken kan best ernstig worden gesproken, maar men moet zichzelf nooit te serieus nemen.” Johnson vond lang de juiste balans. Zijn chaotische uiterlijk, zijn verwijzingen naar cartoonkarakters in belangrijke toespraken en zijn soms ogenschijnlijk bewust opeens wat hakkelende praten; het liet allemaal zien dat hij zichzelf niet al te serieus nam.
Maar Britten mogen dan een broertje dood hebben aan overdreven ernst, volgens Fox is oprechtheid in hun ogen juist cruciaal. Dus komt Johnson momenteel niet meer weg met een kwinkslag of joviaal gebracht excuus. Dat hij heeft gelogen, onderkent inmiddels bijna iedereen. Nog maar 15 procent van alle kiezers vindt de premier ‘betrouwbaar’. Het is zeer de vraag of Johnsons humor en nonchalance in de toekomst nog zo goed zullen werken, als nauwelijks iemand hem nog als oprecht ziet.
4. Populist Johnson zal altijd weerstand opwekken binnen een deel van zijn Conservatieve Partij
Johnson presenteert zich graag als fan van neoliberaal Margaret Thatcher. Maar intussen verhoogt hij dit jaar wel de belastingen en benadrukt hij vooral armere gezinnen te willen helpen. Ook wil hij veel verder gaan met de vergroening van de Britse economie dan de gemiddelde conservatief. Opvallend is dat hij aan het begin van zijn politieke carrière nog heel anders over die zaken dacht. In 2013 hamerde hij er in zijn Thatcher-lezing bijvoorbeeld op dat ongelijkheid en hebzucht goed waren. En in columns voor The Daily Telegraph trok hij ooit de menselijke invloed op klimaatverandering in twijfel.
Johnson is dan ook meer populist dan conservatief. Zijn grote held is Perikles: een charismatische én schaamteloos populistische leider uit het oude Athene. Johnson heeft altijd een feilloos gevoel gehad voor wat mensen willen horen. Dat leverde hem lang de ene na de andere verkiezingswinst op. Maar zijn ideologische wispelturigheid zal bij een deel van de Conservatieve Partij, die traditioneel uit verschillend denkende fracties bestaat, ook altijd weerstand blijven oproepen.
Bovendien botst Johnsons persoonlijke levensstijl met de christelijke principes van het deel van de Tories dat het traditionele gezin beschouwt als de hoeksteen van de samenleving. De 33-jarige Carrie is al de derde vrouw van Johnson (57) – en moeder van twee van zijn zeven kinderen. Johnson heeft ook veel affaires gehad. Biograaf Bower stelt dat hij weinig opheeft met monogamie. In het door de premier bewonderde oude Griekenland was vrije seks immers breed geaccepteerd. Bower schrijft: “Het christendom, zo vloekte Boris later, onderdrukte die idyllische wereld”.
Toch accepteerden ook kritische Tories het. Omdat Johnson succes had. “De premier mag dan een egoïstische en narcistische einzelgänger zijn, die door een groot deel van zijn eigen parlementsleden wordt gewantrouwd”, vatte journalist Julian Coman van The Guardian het eind vorig jaar, vlak voor ‘partygate’, samen. “Maar hij is wel een begenadigd, intuïtief lezer van de publieke stemming – een talent dat hij bekwaam in zijn eigen voordeel uitbuit.” De vraag is alleen of dat wantrouwen onder zijn eigen conservatieve parlementsleden niet langzaamaan te zwaar begint te wegen.
Waarom is de kans toch ook reëel dat Johnson ‘partygate’ overleeft
Boris Johnson wankelt momenteel als premier, maar dat wil niet zeggen dat hij ook definitief omvalt. Voor een stemming over zijn leiderschap moeten 54 conservatieve parlementsleden daartoe officieel verzoeken. Daarna moeten minstens 180 conservatieve parlementariërs voor zijn vertrek stemmen.
Dat is zijn enige hoop. Want Johnson bezit, ondanks alles, nog steeds het vertrouwen van een groot deel van de conservatieve fractie. Bovendien lijkt hij te broeden op nieuw beleid dat de stijgende energielasten voor armere kiezers moet verlichten – niet in de laatste plaats in de noordelijke en middendistricten van Engeland. Daar komt een groot deel van zijn meest kritische parlementsleden vandaan. Door de kiezers in hun districten te paaien, hoopt hij die parlementariërs opnieuw achter zich te krijgen. En door ferme taal uit te slaan richting Rusland over Oekraïne, en door haast te zetten achter de verdere afhandeling van de brexit, probeert hij de rechterkant van zijn partij te plezieren.
Maar ja, blijft staan dat er nog een politieonderzoek loopt. En zodra dat is afgerond, zal ook het volledige rapport van Sue Gray openbaar worden. Daarover zal Johnson behoorlijk zenuwachtig zijn.
Lees ook:
Falend leiderschap en ‘structurele zuipcultuur’: zal zijn partij Boris Johnson vergeven?
Het rapport over de lockdownfeestjes van Boris Johnson en Brits regeringspersoneel is maandag deels openbaar gemaakt. Daarin klinken harde woorden, maar zoals verwacht ontbreken de details.
