De oorlog in Oekraïne en de gaskraan: wat Poetin kán doen

Om met de grote vraag te beginnen: Ja, Poetin kan het zich veroorloven om Europa op zijn beurt te dreigen met minder gas. Rusland verdient veel geld met de export van gas, maar het verdient vijf keer zoveel met de export van olie.

De olieprijs stijgt eveneens fors door de oorlogsdreiging, dus dat is extra winst voor de Russische schatkist. Het land beschikt verder over forse financiële reserves, onder meer door de hoge energieprijzen van de laatste tijd, en zou het dus even kunnen uitzingen met minder gasinkomsten.

Aan de andere kant: Rusland heeft in de afgelopen decennia zelden verzaakt in zijn exportverplichtingen. Tijdens de invasie van de Krim in 2014 bleef het gas bijvoorbeeld naar Europa stromen. Alleen in de winter van 2009 viel de gastoevoer door Oekraïne voor korte tijd stil.

Rusland wilde destijds Oekraïne straffen vanwege een groot conflict over transporttarieven. Oekraïne gebruikte vervolgens ‘Europees’ gas voor de eigen bevolking, waardoor tot in Frankrijk mensen in de kou zaten.

Bommen op gasinstallaties, bewust of als ‘nevenschade’

Zo’n scenario waarbij de doorvoer door Oekraïne onderbroken wordt om het land te straffen, is ook nu denkbaar. Ongeveer een derde van het gas dat Europa importeert stroomt door Oekraïne richting Slowakije en Roemenië. Komen daar haperingen in, dan loopt Kiev transporttarieven mis.

Hoewel Oekraïne haar eigen behoefte aan gas sinds enkele jaren heeft geregeld via contracten met EU-lidstaten als Polen en Hongarije, is dit technisch gezien ook Russisch gas. Rusland zou bijvoorbeeld Hongarije onder druk kunnen zetten.

Een ander reëel scenario is dat er de komende weken bommen vallen op gasinstallaties of leidingen, bewust of als nevenschade van de oorlog. Want ook door de Donbas en de afvallige Oekraïense regio’s in het oosten loopt nog net een flinke gaspijp, die het Russisch gas naar de Zwarte Zee en verder naar Turkije en Zuid-Oost-Europa brengt.

Minder denkbaar is dat Rusland de export naar grote klanten als Duitsland, Italië of Frankrijk drastisch vermindert. Ook al heeft Duitsland voorlopig de goedkeuring van de tweede Nord Stream stilgelegd, de gaspijp die van Rusland naar Duitsland loopt.

De eerste Nord Stream is nog steeds vol in gebruik, goed voor een kwart tot een derde van de totale Europese behoefte op dit moment. Rusland kan deze stroom aan gas niet ineens naar andere klanten brengen. Het werkt hard aan alternatieven zoals exportpijpen richting China, maar deze zijn verbonden met andere gasvelden dan die met Europa.

Met het energiewapen lidstaten tegen elkaar uitspelen

Poetin zal komende tijd wel doorgaan met het inzetten van het energiewapen om Europese lidstaten tegen elkaar uit te spelen. Dat deed hij afgelopen maanden al door bijna niets boven de afgesproken hoeveelheden te leveren, wat zorgde voor hoge prijzen.

De afhankelijkheid van gas verschilt sterk binnen Europa. Bijna volledig afhankelijk zijn lidstaten als Finland, Litouwen en Oostenrijk, terwijl Zweden of Spanje niets importeren. Nederland scoort in percentage niet heel hoog (tegen de 20 procent), maar in absolute hoeveelheid wel, omdat het relatief nog veel eigen gas heeft en ook veel Russisch gas doorverkoopt.

Of Nederland dan toch meer Gronings gas uit de grond wil halen, is de vraag, nu het kabinet beloofd heeft de gaswinning in 2023 echt te stoppen. “Alleen als aller- allerlaatste redmiddel in het geval van een heel groot conflict dat langer duurt”, aldus minister Jetten van klimaat vrijdag. Volgens hem is ‘de noodzaak er nu niet’. Er is nog genoeg voorraad om de winter door te komen.

Onderbelicht is dat Europa ook veel Russische olie koopt (een derde van haar behoefte), onder meer via de Rotterdamse haven, maar ook via Oekraïne. Maar dat is in zoverre anders dan gas, omdat er veel meer olie-aanbieders zijn en de export niet zo sterk gebonden is aan miljarden kostende pijpleidingen als bij gas.