De oorlog in Oekraïne drukt de Duitsers met de neus op de feiten: het leger verkeert in erbarmelijke staat

Door de oorlog in Oekraïne is de tijd voorbij dat Duitsland zich weinig met het leger hoeft bezig te houden. Het land wil de hoeksteen van veiligheid in Europa worden, maar het Duitse leger kampt met tekorten en een twijfelende politiek.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het in het Westen duidelijk: als de nazi’s overwonnen zijn, mag Duitsland nooit meer een leger hebben. Het land was in het keizerrijk sterk gemilitariseerd en ook na de Eerste Wereldoorlog bleef het leger een grote invloed houden. Maar toen de geallieerden in 1945 het land in handen kregen, begon een campagne om de samenleving te demilitariseren. Niet alleen uniformen en insignes verdwenen van de straat, ook monumenten en straatborden die het leger prezen, werden vernietigd.

Door de Koude Oorlog kreeg Duitsland weer een leger, die opereerde onder de vleugels van de Verenigde Staten. Maar nu Amerika zich steeds minder als beschermheer van Europa opstelt en Rusland een oorlog op het continent is begonnen, is in Europa het besef gegroeid dat men het heft in eigen hand moet nemen. Daarbij wordt naar Duitsland gekeken, de vierde grootste economie ter wereld en politiek zwaargewicht in Europa.

De Duitse regering voelt die verantwoordelijkheid. “We moeten de hoeksteen van veiligheid in Europa worden, met het best uitgeruste leger”, beloofde bondskanselier Olaf Scholz afgelopen september. Drie dagen na de Russische inval van Oekraïne zette hij die ontwikkeling al in gang. Hij sprak van een ‘Zeitenwende’, een omkeerpunt, en beloofde de Bundeswehr een fonds van 100 miljard euro.

Zwart geverfde bezems in plaats van wapens

Het Duitse leger verkeert al jaren in een erbarmelijke staat. Het dieptepunt: in 2015 onthulde de Duitse omroep ARD dat Duitse militairen tijdens een Navo-oefening een tekort aan wapens probeerden te verhullen door bezems zwart te verven en op hun gepantserde wagens te zetten. Het fonds van Scholz moet zulke gênante vertoningen in de toekomst voorkomen. Maar terwijl de oorlog door blijft razen, is de 100 miljard vast komen te zitten in bureaucratisch getouwtrek. Een jaar later is het geld nog nauwelijks besteed.

Kan Duitsland wel op korte termijn een militaire supermacht worden in Europa? Defensie-expert Frank Sauer, van de Bundeswehr Universiteit in München, vreest van niet. “Uiteindelijk komen we er wel”, zegt hij. “Maar met het tempo dat we nu hebben kan het heel lang duren, een decennium op z’n minst.” De Bundeswehr is er nu zelfs slechter aan toe dan aan het begin van de oorlog in Oekraïne. “We hebben niet eens de munitie aangevuld die we naar Oekraïne hebben gestuurd. We hebben moeite om het fonds uit te geven. Het is werkelijk ongelooflijk.”

De oorlog in Oekraïne drukte Duitsers met hun neus op de feiten. Zo werd duidelijk dat Duitsland een groot tekort aan munitie heeft. Als het lang in een serieuze oorlog verwikkeld raakt, heeft het genoeg om slechts zo’n twee dagen te schieten. In de herfst arriveerden dan wel de Gepard-tanks die zij de Oekraïners hadden beloofd, maar de munitie voor de tanks ontbreekt. Sindsdien vraagt Scholz landen die de munitie wél nog op voorraad hebben, maar hij werd al door Zwitserland afgewezen en afgelopen week door Brazilië.

‘We moeten sneller inkopen’

Sauer heeft kritiek op een “gebrek aan strategische cultuur” in Berlijn en bij Defensie. “In de tweede helft van 2022 hebben veel Europese landen munitie besteld”, zegt hij. “Raad eens wie dat niet heeft gedaan? De Bundeswehr. Wij hebben dan wel een eigen wapenindustrie, maar die is niet in handen van de staat. We kunnen die munitie niet gewoon pakken. Iemand moet het initiatief nemen om de telefoon op te pakken en een bestelling te plaatsen bij Rheinmetall.”

Dat bedrijf heeft een Spaans munitiebedrijf opgekocht en bouwt munitiefabrieken in Hongarije en het Duitse Nedersaksen. Ook in de Duitse deelstaat Saksen wil het een fabriek bouwen. Maar die fabriek kost zo’n 700 miljoen euro, waar het bedrijf overheidssteun voor wil krijgen. “Dit is een nodige investering voor nationale veiligheid”, zei directeur Armin Pappenberger.

Of de Duitse overheid die steun zal verlenen, is niet bekend. De nieuwe defensieminister Boris Pistorius heeft afgelopen week met de wapenindustrie aan tafel gezeten om te kijken hoe de productiecapaciteit vergroot kan worden. “We moeten sneller inkopen”, zei hij. “We hebben een grotere wapenindustrie nodig in Duitsland, maar dat moet in samenwerking met Europa gaan.” Ook Sauer hamert op dat belang, nu Oekraïne in sneltreinvaart munitie verbruikt. “In het hele Westen is er niet genoeg productiecapaciteit om dat te ondersteunen. Amerika heeft de productie al omhoog gegooid. Wij beginnen nu langzaamaan te praten met de wapenindustrie.”

Een lange periode van vrede

Volgens Sauer is een verandering in mentaliteit in de Duitse politiek nodig om de Bundeswehr echt te kunnen transformeren. “Er is geen gevoel van urgentie”, zegt hij. “Veel mensen realiseerden zich pas in februari 2022: oh, Scheisse. Toen dacht ik: nu gaat het gebeuren, nu gaan we alles beter en sneller aanpakken. Maar het blijft business as usual.”

Sauer denkt dat dit komt doordat het land uit een lange periode van vrede komt. “We waren in de geweldige positie dat we we ons niet echt met defensie bezig hoefden te houden”, zegt hij. “En dat is eigenlijk nog steeds waar we willen zijn. Want dat beschouwen we als vooruitgang voor de beschaving als een geheel.”

Ook defensie-expert Ralph Thiele, directeur van EuroDefense in Duitsland, ziet die instelling als de basis voor de problemen bij het Duitse leger. Na de val van de Muur heerste het geloof dat de westerse liberale democratie zou overwinnen en oorlogen daardoor in de toekomst onwaarschijnlijk zouden worden. Hij was voor de Navo betrokken bij de Duitse hereniging en maakte zich in die tijd al zorgen over het Duitse defensiebeleid. “We konden met Amerika meeliften en zelf besparen op defensie”, zegt hij. “Zo werden wij heel welvarend, maar het leger is ondertussen uitgehold.”

In de jaren negentig bleef de uitgebreide structuur van de Bundeswehr intact, maar werd die sterk uitgedund. “Mochten de Russen terugkomen, dan hoefden we die structuur alleen maar op te vullen met mensen en munitie”, zei hij. Maar het intact houden van die structuur is volgens Thiele ook erg kostbaar, want al die verschillende wapensystemen moeten ook onderhouden worden. “Je besteedt dan veel geld en tijd aan het relevant houden van die gehele structuur”, zegt hij. Daarbij besloot de Bundeswehr relatief veel militairen in dienst te houden. “Na de val van de Muur besloten we met 370.000 militairen door te gaan, maar dat was eigenlijk te veel voor het defensiebudget dat we kregen.”

‘De gaten worden geschat op 400 miljard’

Door die grote uitgaven is er de afgelopen drie decennia weinig ruimte voor innovatie geweest. “Normaal wil je 20 procent van het defensiebudget aan innovatie besteden, om het leger relevant te houden” zegt hij. Enige innovatie kwam door de internationale missies vanaf eind jaren negentig in Somalië en later in Afghanistan. “Dat was een kans, want daardoor kregen we ervaring met gevecht op lange afstand”, zegt Thiele. Zo investeerde Duitsland in Israëlische Heron-drones. “We waren wel een van de laatsten die ze kochten. En het waren de oudsten die je kon krijgen, de meeste drones hadden al biometrische herkenning, die van ons niet.”

Ook met het fonds van Scholz heeft Thiele weinig vertrouwen dat het de Bundeswehr zal lukken op korte termijn innovatiever te worden. “De gaten in de huidige opstelling worden geschat op 400 miljard”, zegt hij. Alleen aan het inkopen van munitie hangt al een prijskaartje van 20 tot 30 miljard euro. “Dus met het fonds vul je maar een kwart van de gaten op.” Om echt ‘de hoeksteen van veiligheid in Europa’ te worden moet het leger in de positie zijn om te kunnen investeren in technologieën als kunstmatige intelligentie, satellietcommunicatie en datawetenschap.

Maar om het belang daarvan in te zien, zijn volgens Thiele competente mensen bij het ministerie van defensie nodig. “We kregen altijd een defensieminister die niet voorbereid is op het werk. Er zijn uitzonderingen, maar dat is de standaard”, zegt hij. Vorige maand stapte defensieminister Christine Lambrecht op nadat ze wekenlang onder vuur lag. Het lukte haar maar niet om het leger gereed te maken sinds het begin van de Oekraïne-oorlog. Een videoboodschap tijdens nieuwjaar bevestigde het beeld van een defensieminister die de post slechts als een opstapje in de eigen carrière ziet. De oorlog had voor haar geleid tot “veel ontmoetingen met interessante en geweldige mensen”.

‘Geen schijn van kans’

Volgens Thiele is het belangrijk dat de defensieminister ervaring heeft bij het leger. “Minstens tien jaar”, zegt hij. “Als je een goede minister wilt zijn, dan heb je een visie nodig. En die visie komt niet zomaar uit de lucht vallen.” Volgens de defensieconsultant is het belangrijk om zowel te begrijpen wat de structurele behoeftes van het leger zijn, als op de hoogte te blijven van de nieuwste technologieën. “Die twee perspectieven moet je samenbrengen. Dan ga je met de hoogste militaire functionarissen aan tafel zitten en vraag je hun om praktisch advies. Daar komt dan een strategie uit voort.”

Daarbij is het volgens defensie-expert Frank Sauer belangrijk dat Duitsland wat meer een “start-upmentaliteit” gaat ontwikkelen. “Hier duren beslissingen eindeloos lang, omdat te veel partijen betrokken zijn die bij iedere stap van het proces hun goedkeuring moeten geven”, zegt hij. Thiele is het daarmee eens. “Het grootste obstakel is Berlijn”, zegt hij. “Ieder duur project moet door de Bondsdag heen. Dan krijg je situaties waarbij een politicus zegt: ik geef mijn goedkeuring voor dit wapensysteem als jij instemt met twee scholen in mijn district.”

De nieuwe defensieminister Boris Pistorius, eerder binnenlandminister van de deelstaat Nedersaksen, heeft geen ervaring in de Bondsdag. Daarbij heeft hij op zijn dienstplicht na ook niet de broodnodige ervaring met het leger. “Toch heeft hij als binnenlandminister wel ervaring met onderwerpen als digitale oorlogsvoering en dat is echt een aanwinst”, zegt Thiele. Het zal er volgens hem dus vanaf hangen welk team Pistorius om zich heen weet te verzamelen. “Hij komt over als een betrouwbare politicus, die de juiste richting op wil gaan, maar om ergens te komen heeft hij deskundige mensen nodig”, zegt hij. “Om te kijken of hij het voor elkaar gaat krijgen, kijk ik of hij het juist team heeft. Anders: geen schijn van kans.”

Toch lijkt Pistorius zich er in ieder geval van bewust te zijn dat hij voor een enorme taak staat en veel druk zal moeten uitoefenen om dingen gedaan te krijgen. In zijn eerste twee weken als defensieminister liet hij al weten dat het fond van 100 miljard lang niet voldoende is. “Met elk nieuw systeem dat we inkopen hebben we ook te maken met nieuwe onderhoudskosten”, zei hij tegen de krant Süddeutsche Zeitung. Het jaarlijkse budget, dat nu 50 miljard bedraagt, zou daarom fors omhoog moeten. Eva Högl, de bondsdag-commissaris voor defensie, sprak zich recentelijk uit voor een speciaal fonds van 300 miljard.

Tot die tijd zal Europa volgens Thiele moeten accepteren dat Duitsland maar beperkt steun kan leveren aan Oekraïne. “Dat betekent niet dat we niet moeten helpen”, zegt hij. “Maar wij moeten een sterk leger opbouwen en dat is uiteindelijk in ieders belang.” Want nu Amerika de interesse naar Azië verlegt, zal het land een grotere rol moeten spelen in Europa. “Een marginaal presterende Bundeswehr heeft grote consequenties voor de veiligheid en welvaart in Europa. Het overtuigt Poetin niet dat hij bang voor ons moet zijn. De tijd dat we het ons kunnen permitteren niet zo met het leger bezig te houden is voorbij.”

Lees ook

‘De Duitsers nemen op militair gebied zelden grote besluiten zonder Amerika’

Duitsland besloot pas tanks te leveren aan Oekraïne nadat duidelijk was geworden dat ook de Verenigde Staten tanks gingen leveren. Volgens expert Maarten Doorman past dat in een patroon. ‘Alleen hand in hand met Biden durfde Scholz het aan.’