De nieuwe wereldorde dwingt Amerika te kiezen: is China of Rusland de grote vijand?

De oorlog in Oekraïne doet de geopolitieke verhoudingen schudden op hun grondvesten. Nog maar kort geleden leek de wereld overzichtelijk: de enige supermacht, de Verenigde Staten, werd alleen door China uitgedaagd, op termijn. De Europese Unie was economisch belangrijk, maar zwak in de internationale krachtsverhoudingen. En Rusland? Dat was hooguit een supermacht in verval, met een economie niet veel groter dan die van de Benelux en kernwapens die stonden te verstoffen in hun silo’s.

Nu heeft dat verzwakte Rusland ineens Oekraïne aangevallen en zelfs het Westen uitgedaagd met het op scherp zetten van zijn kernwapens. De Europese Unie toont een onvermoede slagkracht met het besluit tot snelle, harde sancties en zelfs wapenleveranties, tot aan gevechtsvliegtuigen toe. China staat afwachtend langs de zijlijn, onzeker of het Rusland te hulp moet schieten of zijn eigen boontjes moet laten doppen.

De Verenigde Staten staan voor de vraag hoe ze moeten reageren op deze nieuwe verhoudingen. Moet het roer om vanwege de hectische gebeurtenissen in de afgelopen dagen, of moeten de VS juist de koers aanhouden die tien jaar geleden werd uitgezet?

Toen kozen de Verenigde Staten onder president Barack Obama voor de ‘pivot to Asia’: niet langer stond Europa in het centrum van de aandacht, maar Azië. En dan vooral het oosten van dat continent en alle gebieden rond de Stille Oceaan, ook wel de Pacific genoemd. Hillary Clinton, destijds minister van buitenlandse zaken, markeerde deze ommekeer eind 2011 met het artikel ‘America’s Pacific Century’, in het gerenommeerde tijdschrift Foreign Policy.

Trump zag China als de nieuwe grote vijand

Helemaal nieuw was dit beleid niet. Ook Obama’s voorganger George W. Bush had met name de militaire aandacht van de VS al meer richting de Pacific gestuurd. En ook na Obama, onder president Donald Trump bleef de focus gericht op de Pacific. Trump zag China als de nieuwe grote vijand. Zijn opvolger, Joe Biden bleef ook gericht op Oost-Azië. Hij zette zich niet af tegen de Navo, zoals Trump, maar hij versterkte wel de aanwezigheid in de Pacific. Dat bleek vooral bij de oprichting van Aukus, een nieuwe militaire samenwerking van de VS met het Verenigd Koninkrijk en Australië. Dat land moet atoomonderzeeërs krijgen die een rol kunnen spelen in de confrontatie met de Chinese marine.

De blik was dus tien jaar lang op de Pacific gericht, tot de Russische president Vladimir Poetin roet in het eten gooide. Met zijn inval in Oekraïne drukte hij de Amerikanen met hun neus op de feiten: als belangrijkste partner binnen de Navo liggen er voor de VS nog altijd grote belangen in Europa. China mag dan wel de grote tegenstrever zijn op termijn, voorlopig kan Rusland nog voor veel problemen zorgen.

Bruno Maçães, een Portugese ex-minister die zich heeft ontwikkeld tot een van de meest prominente stemmen in de internationale betrekkingen, is er zelfs van overtuigd dat de Russische president Vladimir Poetin al zijn hele carrière werkt aan de terugkeer van Rusland op het wereldtoneel. Poetin heeft het leger versterkt en een oorlogskas opgebouwd van honderden miljarden dollars. Nu is hij bezig een van zijn belangrijkste buurlanden, dat de blik naar Europa had gewend, in zijn greep te krijgen.

“Een land dat in staat is om het bestuur in andere landen te vervangen, dat noemden we altijd een wereldrijk”, schrijft Maçães in een artikel in The New Statesman. “Poetin droomt van een wereld waar niets belangrijks besloten kan worden zonder Moskou om zijn mening te vragen.”

Daarmee staan de VS nu voor een keuze: doorgaan met de verschuiving van militaire aandacht naar de Pacific, of terugkeren naar Europa – het oude continent, waar al zoveel oorlogen zijn uitgevochten? Het gaat nog niet om grote aantallen, maar een verschuiving is zichtbaar: de VS sturen duizenden militairen extra naar Polen en Roemenië. Andere Navo-landen doen mee, ook met extra militairen in de Baltische staten en met wapens voor Oekraïne.

Een nieuw perspectief van Biden

In de toespraak die Biden hield direct na de Russische inval in Oekraïne, klonk ook een nieuw perspectief. Hij riep, in indirecte bewoordingen, de Chinezen op om samen te werken tegen de Russische agressie – ondanks de tegenstellingen tussen Washington en Peking. Volgens The New York Times lekten de Amerikanen ondertussen informatie over de Russische plannen naar Peking, in de hoop dat de Chinese leider achter de schermen druk zou uitoefenen op Poetin.

Die tactiek heeft niet gewerkt. China houdt zich tot nu toe nadrukkelijk op de vlakte als het gaat om Oekraïne. Het lijkt erop dat Peking die kwestie beschouwt als een interne Russische zaak en daarmee is het automatisch iets waar andere landen niets mee te maken hebben. Ondertussen zijn de banden tussen China en Rusland de afgelopen jaren alleen maar sterker geworden.

Poetin was de belangrijkste gast van de Chinezen tijdens de Olympische Winterspelen en die gelegenheid is aangegrepen om de samenwerking tussen de twee landen te versterken. Een dag na de Russische inval in Oekraïne hebben de Russische president en zijn Chinese collega Xi Jinping uitgebreid met elkaar gebeld, volgens de verslagen in een goede sfeer.

Staan de Verenigde Staten nu tegenover een verenigd Chinees-Russisch front? De Amerikaanse hoogleraar internationale betrekking Hal Brands waarschuwt daar wel voor in het blad Foreign Affairs. Hij behandelt het Amerikaanse dilemma – wie is de gevaarlijkste vijand? – in een artikel onder de veelzeggende kop ‘The Eurasian Nightmare’.

Met die nachtmerrie grijpt hij terug op een idee van Halford Mackinder, een politieke geograaf die al meer dan honderd jaar geleden waarschuwde dat voor de VS het grootste gevaar dreigt als een machtige vijand de overhand krijgt in Europa en Azië. Is dat nu aan de hand? Brands conclusie: ja, de komende jaren of zelfs decennia staan de Amerikanen tegenover China en Rusland. Die twee landen zijn verenigd in hun wens om de Amerikaanse dominantie in de wereld teniet te doen, of op zijn minst te ondermijnen.

Een van de felste voorstanders van harde reacties

Het idee van dominantie op het Euraziatische continent komt ook terug in het werk van Maçães. In zijn boek The Dawn of Eurasia uit 2018 schetst hij een wereldorde die wordt gedomineerd door een paar grote machten, die cultureel en historisch een eenheid vormen. Maçães is op dit moment op sociale media een van de felste voorstanders van harde reacties van het Westen op de Russische oorlog in Oekraïne. Hij spoort de Europese Unie en de Verenigde Staten aan om alle mogelijke maatregelen te nemen tegen Rusland.

Voor de EU lijkt dit logisch: het Russische gevaar is dichtbij en na Oekraïne kan een ander land het slachtoffer zijn. Voor de VS ligt dit anders, Oekraïne is ver weg en de competitie met China is veel groter dan met Rusland. Het is voordelig om een belangrijkste tegenstander te kiezen, dan kunnen de Amerikanen zich daarop concentreren en hoeven ze niet op twee fronten de confrontatie aan te gaan.

Tijdens de Koude Oorlog was de situatie duidelijk: de Sovjet-Unie was de strategische vijand. De afgelopen tien jaar was China de belangrijkste rivaal. Maar nu staan de VS geopolitiek voor een dilemma: vormen de Russen of de Chinezen het grootste gevaar?

Vijftig jaar geleden konden de Verenigde Staten een keuze maken. De Sovjet-Unie was toen de grote vijand en in die confrontatie leek toenadering tot China mogelijk. De toenmalige president Richard Nixon en zijn minister van buitenlandse zaken Henry Kissinger reisden naar Peking, zonder dat ze precies wisten wat hen daar te wachten stond.

Toch kwamen ze daar begin 1972 tot overeenstemming met de Chinese leider Mao Zedong. Daarna konden de VS zich vooral richten op de Sovjet-Unie, de grote vijand in de Koude Oorlog. Sommige analisten wijzen op een verband tussen Nixons bezoek aan China en de het einde van de Sovjet-Unie ruim twintig jaar later: de VS konden zich voluit concentreren op de wapenwedloop met de Russen, die dat op den duur niet volhielden.

Maar, betoogt Brand, nu is kiezen niet mogelijk, want China en Rusland zijn beide gevaarlijke tegenstanders. China is nu eenmaal de grootste rivaal voor de VS, op dit moment vooral economisch maar op den duur ook strategisch. Rusland is nog altijd een formidabele militaire speler, met kernwapens. Poetin is bovendien een onvoorspelbare onruststoker, die op ieder moment voor problemen kan zorgen, zoals nu blijkt in Oekraïne.

Overtuigd van het idee van een verschuivende wereldorde

Maar wat wil Rusland eigenlijk met Oekraïne, behalve er de baas spelen? In een opiniestuk in The New York Times schrijft publicist Ross Douthat dat de Russische president zo veel mogelijk land, mensen en grondstoffen wil binnenslepen. Hij zou overtuigd zijn van het idee dat de wereldorde verschuift van Amerikaanse dominantie naar een toestand waarin enkele grote machten ieder hun eigen invloedssfeer hebben. Daarmee sluit Douthat aan bij Maçães, die in zijn boek schrijft over ‘civilisatie-staten’, wereldmachten die baas in eigen huis willen zijn.

Rusland en China kunnen in dat streven perfect samenwerken, nog vele jaren of zelfs decennia. Wat kunnen de VS daar tegenover stellen? Zij willen hun eigen dominantie niet opgeven, niet alleen militair maar ook op economisch vlak. En de economische macht van de VS steunt op vrijhandel. Een verdeling tussen wereldrijken die zich terugtrekken in hun eigen invloedssfeer komt daarbij niet van pas.

Brands wijst op eerdere Amerikaanse presidenten, die geen keuze maakten in wie de grootste vijand was. President Roosevelt kreeg aan het begin van de Tweede Wereldoorlog de raad van zijn veiligheidsadviseurs om het met Japan op een akkoordje te gooien en zich te concentreren op nazi-Duitsland. Eisenhower stond in de jaren vijftig van de vorige eeuw al voor de keuze tussen Rusland en China als grote rivaal.

Beide presidenten besloten hun aandacht op twee tegenstanders te richten. Voor Roosevelt was dat een ideologische kwestie tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar Eisenhower bekeek het dilemma tactischer: hij rekende erop dat als de Amerikanen beide tegenstanders onder druk hielden, er op een dag wel breuken zouden ontstaan waar ze gebruik van konden maken. Nixon zou daarvan later de vruchten plukken, toen de relatie tussen China en de Sovjet-Unie was verzuurd kon hij met Mao een akkoord sluiten.

Zaken doen met de ene kant en afrekenen met de andere

Voor de VS lijkt eenzelfde aanpak nu mogelijk. Met China blijft de rivaliteit vooral economisch, al kan het rond Taiwan wellicht tot een militaire confrontatie komen. Ondertussen moet de druk op Rusland hoog blijven, om te voorkomen dat Poetin of een opvolger nieuwe kansen ruikt om de invloedssfeer uit te breiden. De VS zijn volgens Brands nog altijd sterk genoeg om die strijd op twee fronten te voeren. Ooit moet dan de gelegenheid komen om zaken te doen met de ene kant en af te rekenen met de andere kant.

Als de Amerikanen voor deze aanpak kiezen, moeten ze wel meer aandacht gaan geven aan Europa en de Navo-partners. Het defensiebudget zal nog vele jaren hoog moeten blijven, of zelfs stijgen. De Amerikaanse economie kan dat voorlopig wel aan, maar er is een grens. De Navo-partners zullen opnieuw, en nog dringender, de vraag krijgen om zelf meer bij te dragen.

Duitsland is dat verzoek al voor geweest, door grote investeringen in zijn defensie aan te kondigen. Bondskanselier Olaf Scholz sprak zondagavond in een toespraak van een ‘nieuwe realiteit’ in Europa. Zweden en Finland lijken zich meer aan de kant van de Navo te scharen. Zo tekent een nieuwe geopolitieke orde zich af: het Westen, meer verenigd en met een actievere Europese rol, tegenover Rusland en China.

Lees ook:

Wat kan met diplomatie nog bereikt worden in de Oekraïnecrisis? Een oud-topdiplomaat zoekt naar uitwegen

Presidenten en premiers buitelen publiekelijk over elkaar heen met uitspraken over Oekraïne. Is er nog wel ruimte voor onderhandelingen achter de schermen? De voormalige Franse topdiplomaat Gérard Araud ziet mogelijkheden.

Het laatste nieuws over de Russische inval in Oekraïne

In dit liveblog zet de onlineredactie de laatste ontwikkelingen in de strijd op een rij.