De nieuwe grondwet draait de Russische democratie definitief de nek om

Miljoenen Russen gingen woensdag naar de stembus om hun stem uit te brengen in een langverwacht referendum over ruim tweehonderd wijzigingen in de grondwet. Het plebisciet was een formaliteit, aangezien het juridisch niet bindend is, maar toch was het Kremlin er veel aan gelegen om een hoge opkomst te behalen. Dat lukte aardig. Aan het begin van de avond was volgens de eerste exitpolls zeker zestig procent van de kiesgerechtigden op komen dagen. Ruim zeventig procent stemde vóór de grondwetswijzigingen. Goed nieuws voor het Kremlin, want hoe meer Russen voor de nieuwe grondwet stemmen, hoe groter de legitimiteit van de zorgvuldig geherformuleerde constitutie.

Daarom, en vanwege het coronavirus, konden Russen de afgelopen week alvast de gang naar het stemhokje maken of online hun oordeel vellen over de nieuwe grondwet. Om diezelfde reden was een officiële vrije dag afgekondigd en maakten kiezers zelfs kans op auto’s, appartementen of cash geld als ze hun stem uitbrachten. Maar waar stemden ze eigenlijk voor?

Presidentiële termijnen

Verreweg het meest besproken amendement heeft betrekking op de ‘reset’ van de presidentiële termijnen. Volgens de grondwet mag een president maximaal twee termijnen van zes jaar blijven zitten; het amendement zorgt ervoor dat die regel ‘opnieuw’ ingaat – ook voor de zittende president. In de praktijk houdt dat in dat Poetin in 2024 nog twee keer zes jaar aan zijn presidentschap kan vastplakken en tot 2036 in het Kremlin kan blijven zitten. Maar die meest controversiële wetswijziging kreeg in Rusland juist de minste aandacht. De officiële website van het referendum repte met geen woord over de reset en ook Poetin zelf liet woensdag in een televisietoespraak het omstreden amendement buiten beschouwing. Wel riep hij de Russen op hun stem uit te brengen om ‘stabiliteit, veiligheid en voorspoed’ voor het land te garanderen.

Daarnaast werden de kiezers in aanloop naar het referendum allerlei financiële en sociale lokkertjes voorgehouden. Zo komt er een betere bescherming van werknemers, wordt de gezondheidszorg goedkoper, gaan de pensioenen en het minimumsalaris omhoog en krijgen ouders voortaan een ouderschapsbonus voor elk kind – voorheen gold dat pas vanaf een tweede kind.

Democratische beginselen op losse schroeven

De douceurtjes lijken echter bovenal een rookgordijn om te verhullen waar het referendum werkelijk om draaide: de verdere ontmanteling van de Russische democratie. Tot woensdag was de Russische grondwet namelijk, in ieder geval in theorie, een liberaal en democratisch wetboek naar westerse maatstaven dat ook met die intentie onder voormalig president Boris Jeltsin in 1993 werd opgesteld. In artikel 1 staat dat Rusland een democratische federatie is die volgens artikel 2 de mensenrechten van al haar inwoners respecteert. Daarnaast is er volgens artikel 10 sprake van een scheiding der machten en bepaalt artikel 14 dat er geen staatsreligie bestaat in Rusland. Al die beginselen komen door de nieuwe wetstekst op losse schroeven te staan. Zo staat het de president in het vervolg vrij om rechters van zowel het grondwettelijke als hooggerechtshof naar eigen goeddunken te ontslaan. Om dat te doen heeft hij enkel de goedkeuring van de senaat nodig die vrijwel altijd doet wat de president hem opdraagt. De opvolgers van de ontslagen rechters worden vervolgens weer aangewezen door niemand minder dan de president zelf.

Maar niet alleen de rechterlijke macht gaat onder de nieuwe grondwet steeds meer naar het pijpen van de president dansen. Ook de premier en het parlement leveren een deel van hun zeggenschap in. Tot voor kort stelde de premier bijvoorbeeld alle ministers van het kabinet aan, maar in het vervolg zal de president de belangrijkste ministerposten, zoals defensie en buitenlandse zaken, invullen. Ook de premier zelf wordt voorgedragen door de president en heeft slechts de ‘goedkeuring’ van het parlement nodig. En mocht Poetin het presidentschap onverhoopt aan de wilgen hangen, dan weet hij zich in ieder geval verzekerd van een levenslang senatorschap in de Federatieraad, wat op zijn beurt weer immuniteit voor rechtsvervolging garandeert.

Verbod homohuwelijk

Naast de teloorgang van het democratische karakter van de grondwet, staan de nieuwe - veelal patriottisch-conservatieve - teksten ook haaks op de liberale concepten uit de Russische constitutie van 1993. De nieuwe tekst verankert bijvoorbeeld ‘Ruslands geloof in God’ in de grondwet terwijl aan het begin van diezelfde grondwet staat dat Rusland ‘een seculiere staat’ is. Daarnaast specificeert het nieuwe wetboek het huwelijk expliciet als de verbinding tussen een man en een vrouw en verbiedt het nadrukkelijk het homohuwelijk.

Tot slot beschermt de nieuwe constitutie de ‘historische waarheid’ over de Tweede Wereldoorlog; mogen er geen Russische territoria meer worden ‘weggeven’ aan andere landen, een evidente toespeling op de annexatie van de Krim in 2014 toen Rusland het Oekraïense schiereiland bezette en inlijfde. Ook krijgt de Russische wet in het vervolg prioriteit boven internationale wetgeving. Waarom het Kremlin de nieuwe grondwet als goed voor de portemonnee en goed voor de natie verkoopt, laat zich makkelijk raden. Met de financiële douceurtjes, het prijzengeld en de conservatieve retoriek kunnen de machtshebbers de gewone Russen naar de stembus lokken. Want hoe hoger de opkomst, hoe groter het volksmandaat.

In de praktijk onderstreept de nieuwe grondwet echter vooral de autocratische trend die Rusland sinds Poetin in 2000 aan de macht kwam inzette. Want sinds het referendum draait het aan het Rode Plein wederom alleen maar meer om één man en één instituut: Vladimir Vladimirovitsj Poetin.

Lees ook:

President voor het leven: hoe Poetin het onvermijdelijke product werd van de Russische geschiedenis

Door de coronacrisis gaat het referendum over de Russische grondwetswijzigingen vandaag niet door. Maar in de praktijk maakt dat niet uit: ook zonder volksraadpleging blijft Poetin naar alle waarschijnlijkheid tot 2036 aan als president. Is hij nu een volleerd dictator?