De NHS piept en kraakt meer dan ooit, maar blijft de trots van het VK

De Britse nationale gezondheidsdienst NHS kan de golf aan omikronbesmettingen nauwelijks aan. De personeelstekorten zijn enorm en dat leidt tot noodsituaties. De problemen waren er ook al voor corona. Toch zijn Britten bijzonder trots op hun zorgsysteem, dat gratis is voor iedereen.

Het Verenigd ­Koninkrijk heeft mensen als Sweeney Amanya momenteel harder nodig dan ooit. De 27-jarige Keniaanse kwam in 2019 naar Manchester om een master-opleiding internationaal bedrijfsmanagement te volgen en besloot onlangs, na het afronden van haar studie, een korte cursus te volgen die haar in staat stelt als zorgassistent bij te springen in een Brits verzorgingstehuis. Want daar is, in het midden van de coronapandemie, het personeels­tekort nijpend.

“Ik wil graag wat terugdoen voor de samenleving”, vertelt ze via de telefoon vanuit de stad Doncaster. Daar vindt de spoedcursus plaats, die een paar weken duurt. Al voordat ze goed en wel aan de cursus was begonnen, stonden de tehuizen in de rij om haar aan te nemen. Niet zo verrassend: een op de tien werknemers van de National Health Service (NHS) – de publieke gezondheidsdienst in Engeland, Schotland, Wales en Noord-Ierland – zit namelijk ziek thuis of is uit voorzorg in quarantaine. De omikron-uitbraak heeft het Verenigd ­Koninkrijk hard getroffen. Volgens schattingen was alleen al in de eerste week van dit nog prille kalenderjaar een op de vijftien Britten besmet met Covid-19.

Toch kampt de NHS niet alleen door corona met enorme personeelstekorten. Ook voor de pandemie stonden er alleen in Engeland al structureel bijna 100.000 vacatures open bij de publieke zorgverlener. De NHS is, met 1,3 miljoen mensen in dienst, de grootste werkgever van het Verenigd Koninkrijk. Zij levert, afgezien van de tandarts, gratis zorg aan alle Britten. Het merendeel van de openstaande vacatures betrof ook voor corona al verplegers in de ziekenhuizen en verzorgingstehuizen, maar ook aan artsen is al jaren een schrijnend gebrek.

Laagste aantal artsen per inwoners in Europa

Sterker nog, volgens de medische denktank The Health Foundation werken er nog geen vier ziekenhuisartsen per 100.000 ­inwoners in het VK. “Het laagste aantal in Europa.” En uit onderzoek van de medische onderzoek- en adviesorganisatie The King’s Fund in 2018 bleek dat het VK per hoofd van de bevolking bijna het laagste aantal verplegers én ziekenhuisbedden telt van de alle bij de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso) aangesloten westerse landen.

“Bovendien gaat het ook om apparatuur”, vult Jonathon Holmes van The King’s Fund aan. Hij heeft het over machines als CT- en MRI-scanners. Die bepalen grotendeels de ‘diagnostische testcapaciteit’ van de medische zorg: de mate waarin ziektes al in een vroeg stadium ­kunnen worden opgespoord.

Door de tekorten draaide het zorgstelsel van met name Engeland al ruim voor de corona-uitbraak op de volle 100 procent van zijn kunnen. Terwijl richtlijnen voorschrijven dat er juist altijd enige speling in het zorgsysteem dient te zijn. Die structurele overbelasting was volgens Holmes de hoofdreden dat de NHS begin 2020 erg slecht voorbereid en zeer kwetsbaar de corona­pandemie inging.

Populairder dan het koningshuis

Toch glimmen veruit de meeste Britten van trots zodra ze over de NHS beginnen. En het logo van de publieke zorgorganisatie prijkt overal: in kranten en tijdschriften, op televisie, op billboards. In 2018, toen de NHS zeventig jaar bestond, wees een enquête nog maar eens uit hoe populair het gratis zorgsysteem is onder de Britse bevolking. Meer dan de helft (54 procent) van de ondervraagden noemde de NHS een van de typisch ‘Britse zaken’ waarop zij het meest trots waren. Daarmee scoorde de NHS hoger dan de Britse geschiedenis, het Britse leger en zelfs de Britse Koninklijke familie.

Bij de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Londen in 2012 speelde de NHS dan ook een prominente rol. Tijdens de show passeerden veel belangrijke Britse historische verworvenheden de revue. “De NHS werd daarbij min of meer op gelijke hoogte gesteld met iets als de industriële revolutie”, zegt Holmes. “Ik begrijp dat dit voor niet-Britten wat vreemd moet zijn overgekomen.” Maar de organisatoren van de Olympische ceremonie lieten er geen twijfel over bestaan: “De NHS is het instituut dat ons land meer verenigt dan wat ook.”

De NHS speelde zelfs een belangrijke rol bij het besluit van de Britten om de Europese Unie te verlaten. Op de bus waarmee de brexitcampagne destijds door het land toerde, stond in koeienletters: “We maken elke week 350 miljoen pond over naar de Europese Unie, laten we dat in plaats daarvan in de NHS steken.” Dat dit bedrag leugenachtig ver opgeblazen was en dat de bijdrage aan de EU na brexit lang niet helemaal ten goede zou komen aan de NHS deed er niet toe. De brexiteers wisten dat zij met een verwijzing naar de zo geliefde NHS hoe dan ook een snaar zouden raken bij veel Britten.

De NHS als ideaal

Dat komt doordat veel mensen in het land een sterke affiniteit voelen met de grondbeginselen van de NHS, legt Holmes uit. “Universaliteit, gelijkheid, gedeeld ­eigendom.” In een economisch ongelijk land als het VK doet het idee van gratis ­gezondheidszorg voor iedereen, ongeacht inkomen, ras, sekse of klasse, het goed. “Het gaat mensen niet zozeer om de praktische resultaten, maar om het idee, het ideaal, achter de NHS”, legt Holmes uit. “Mensen zijn best regelmatig gefrustreerd over de kwaliteit van de NHS-zorg, maar die ergernissen projecteren zij op de politici van dat moment.” Die hebben dan bijvoorbeeld te veel bezuinigd. De NHS zelf, als ideaal, overstijgt zulke alledaagse frustraties.

Het neemt niet weg dat de praktische problemen tot gevaarlijke situaties kunnen leiden. In jubileumjaar 2018 vroeg het Royal College of Physicians 1500 NHS-artsen in Engeland, Wales en Noord-Ierland naar hun ervaringen. Maar liefst twee derde gaf aan dat de patiëntveiligheid aan het afnemen was, onder meer door de toenemende personeelstekorten.

Te lage investeringen

Dat is volgens NHS-topman Chris Hopson een gevolg van te lage investeringen in het afgelopen decennium. Hij noemde deze periode onlangs in The Guardian ‘de langste en hevigste periode van financiële krapte ooit’ voor de Britse publieke gezondheidsdienst. Sinds 1948, het jaar waarin de NHS werd opgericht, steeg het budget van de ­organisatie jaarlijks met zo’n 4 procent. Maar tussen 2010 en 2020 kwam die stijging nog slechts tussen de 2 en 1 procent per jaar uit.

Ook werden er te weinig verplegers en artsen opgeleid. En het aantal zorgwerkers dat de NHS in het buitenland wist te rekruteren nam eveneens af. Daar komt brexit nu nog bij, waardoor zelfs verplegers en artsen uit EU-landen niet meer automatisch in een kliniek of verpleeghuis in het VK aan de slag kunnen.

Maar net als in de rest van de westerse wereld speelt ook de vergrijzing van de ­bevolking een belangrijke rol, nuanceert Holmes. “En je ziet dat op plekken waar de meeste zorg nodig is – vaak in armere, achtergestelde delen van het land – de tekorten bij de NHS-instellingen juist het meest acuut zijn.” Maar hij weet: er is niet oneindig veel geld. “Politici moeten keuzes maken. Was er de laatste tien jaar meer geld naar de NHS gegaan, dan hadden zij dat ­bedrag elders moeten bezuinigen.”

Enorme wachtlijsten

Het neemt niet weg dat onderzoek van de regerende Conservatieve Partij laat zien dat de wachtlijsten voor medische behandelingen bij de NHS een van de zaken is waarover Britse kiezers zich het meest zorgen maken – lang niet alleen linkse Labour­-stemmers dus.

De wachtlijsten zijn ook waanzinnig lang. De BBC berichtte begin dit jaar dat bijna 6 miljoen patiënten in de wachtrij staan voor niet-levensreddende operaties, bijvoorbeeld aan hun heup of knie. Van hen wachtten 300.000 al langer dan een jaar op zo’n ingreep. Zij hebben maar te leven met de pijn. En de verwachting is dat de wachttijden door de omikrongolf de komende tijd alleen maar verder ­zullen oplopen.

Toch is de Keniaanse Amanya niet bang voor de waanzinnige werkdruk die zo meteen op haar afkomt als zij als ondersteunende zorgwerker aan de slag gaat na haar spoedcursus. “Ik ga het werk parttime doen”, zegt ze, “naast mijn zoektocht naar een baan die meer in de lijn van mijn studie ligt. Ik zal er dus voor zorgen dat ik mij­zelf fysiek en mentaal niet over het randje duw.”

Dat zal nog lastiger worden dan het klinkt. De Britse ic-verpleger Suman Shretsha schetste in een open brief in The Times op 7 januari een beeld van de desastreuze ­situatie bij de NHS. “De diensten zijn zwaarder, stressvoller en emotioneel afmattender”, schreef hij. “Vroeger hadden we nog weleens een paar rustigere weken. Momenteel bestaat er geen vrije tijd.” Verplegers blijven na hun diensten vaak nog uren op hun werk, zegt hij, omdat zij zich anders schuldig voelen over al het werk dat zij achterlaten voor collega’s. Stuk voor stuk zijn dat onbetaalde uren.

“Binnen de gehele NHS zijn personeelstekorten gegroeid tot een nagenoeg rampzalig niveau”, waarschuwde hij. “Politici mogen ons werk niet langer als vanzelf­sprekend beschouwen. Zij moeten zorgen voor een bezettingsgraad die de veiligheid van de patiënten waarborgt. Een goed bemande NHS kan bergen werk verzetten, maar wij verplegers zijn nu wanhopig overwerkt.”

Toch denkt Holmes dat het huidige NHS-systeem, met zijn gratis zorg voor ­iedereen en volledige financiering uit belastingopbrengsten in plaats van uit verzekeringpolissen, ondanks alle tekorten wel de toekomst heeft in het VK. Grootschalige privatisering van de zorg zou volgens hem alleen maar gigantische overgangskosten met zich meebrengen. “En wat levert het op? Herstelt privatisering opeens de per­soneelstekorten? Of het gemis van voldoende diagnostische apparatuur?”

Wel is hij benieuwd hoe de populariteit van de NHS zich de komende tijd houdt. Want aan de ene kant zijn er voor april stevige belastingverhogingen aangekondigd om de oplopende zorgkosten te dekken, aan de andere kant lopen de wachtlijsten door corona juist op. Die verhoging van de kosten, maar verlaging van de baten zou de ­tevredenheid over de NHS weleens kunnen schaden. Nu al gaan er stemmen op in het parlement om de belastingverhoging te schrappen.

Het draait er volgens Holmes dus vooral om of de publieke zorg in het VK de komende jaren efficiënter kan gaan werken. “Dat zal de houding van de Britten ten opzichte van de NHS in de toekomst bepalen.”

Lees ook:

Marcel Levi ziet dat de Nederlandse zorg zo’n 10 procent van het zorggeld verspilt

Als de coronacrisis iets aantoont, dan is het wel dat de minister van volksgezondheid meer de baas moet zijn van de zorg, vindt Marcel Levi. De man die tijdens de eerste golf ziekenhuisdirecteur in Londen was, ziet wel wat in een tikkeltje meer ‘National Health Service’ in Nederland.