De neutraliteit van Oostenrijk staat onder druk door de oorlog in Oekraïne

Oostenrijkse diplomaten moesten de afgelopen weken de nodige finesse aan de dag leggen om een pijnlijke internationale rel te beteugelen. De opschudding draaide om een bijeenkomst deze donderdag en vrijdag in Wenen van parlementariërs van de 57 lidstaten van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). Het hoofdkwartier daarvan is gevestigd in de Oostenrijkse hoofdstad.

Tot ergernis van Oekraïne en sommige van zijn bondgenoten komen, nota bene rond de eerste verjaardag van de Russische invasie, ook Russische parlementariërs naar de OVSE-vergadering. In een brief eerder deze maand riepen 81 parlementariërs uit twintig landen, waaronder Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, de Oostenrijkse regering daarom op om de Russen geen visa te geven. Volgens de brief zou hun komst ‘een verkeerd signaal’ afgeven.

Desalniettemin gaven de Oostenrijkers de Russen toestemming om te komen. Buitenlandminister Alexander Schallenberg legde uit dat Oostenrijk als gastland van de OVSE nou eenmaal verplicht is om visa te verstrekken aan vertegenwoordigers van lidstaten die een bijeenkomst willen bijwonen. Hij voegde toe dat het ook van groot belang is om de communicatiekanalen met Moskou open te houden ‘ondanks de brute Russische aanval op Oekraïne’.

Een ontmoeting met Poetin

De diplomatieke manoeuvres zijn een voorbeeld van het soort evenwichtsoefeningen dat Oostenrijk af en toe moet uitvoeren om, ondanks de toegenomen Russische dreiging, vast te houden aan zijn traditionele militaire neutraliteit. Want Oostenrijk is wel lid van de Europese Unie, maar niet van de Navo.

Het Alpenland veroordeelde de Russische inval wel en doet mee aan de EU-handelssancties tegen Rusland. Sinds de invasie heeft het land ook acht Russische diplomaten uitgewezen op verdenking van spionage en honderden miljoenen euro’s aan humanitaire hulp aan de Oekraïners gegeven. Maar Oostenrijk levert geen wapens aan Oekraïne en kanselier Karl Nehammer is de enige Europese leider die sinds de Russische inval een ontmoeting in persoon heeft gehad met de Russische president Vladimir Poetin.

Nehammer reisde in april vorig jaar af naar Moskou in een vergeefse poging om Poetin over te halen om de invasie te staken. De kanselier biedt zijn land ook aan als plek voor mogelijke vredesbesprekingen. “Oostenrijk was neutraal, Oostenrijk is neutraal en Oostenrijk zal neutraal blijven”, verzekert Nehammer.

Oostenrijk werd na de Tweede Wereldoorlog onder druk van de Sovjet-Unie en de westerse geallieerden militair neutraal. In de decennia daarna zocht het land een rol als ‘brug’ tussen Oost en West en bouwde warme banden op met Moskou. Oostenrijkse bedrijven, zoals de Raiffeisenbank, doen van oudsher ook goede zaken in Rusland en in Wenen zijn verscheidene internationale organisaties gevestigd, waaronder naast de OVSE ook het Internationaal Atoomenergieagentschap en de Organisatie van olie-exporterende landen (Opec).

Speeltuin van spionnen

Mede hierdoor geniet Wenen ook een reputatie als speeltuin van spionnen. Want landen mogen naast hun ambassade aparte vertegenwoordigingen hebben bij de internationale organisaties, waardoor ze relatief veel diplomaten in Oostenrijk kunnen stationeren. Zo heeft Rusland er volgens de laatste cijfers 181. Een flink aantal van hen is in werkelijkheid geheim agent.

Dit levert soms opmerkelijke verwikkelingen op. Zo genoot de vermaarde Bulgaarse onderzoeksjournalist Christo Grozev, verbonden aan het digitale collectief Bellingcat, in Wenen de afgelopen tijd persoonsbeveiliging van de autoriteiten omdat hij vanwege onthullingen over Poetins regime het risico zou lopen om geliquideerd te worden. Ondanks die beveiliging ontvluchtte Grozev de stad aan de Donau onlangs, omdat de grond hem toch te heet onder de voeten werd. “Ik vermoed dat er in de stad meer Russische geheim agenten, spionnen en handlangers zijn dan politiemensen”, vertelde hij aan het Oostenrijkse weekblad Falter.

Voorlopig is verandering onwaarschijnlijk

Sinds de Russische inval wordt in Oostenrijk hier en daar wel geopperd om net als de Scandinavische landen Zweden en Finland, die voorheen ook neutraal waren, partij te kiezen. Honderd Oostenrijkse prominenten schreven onlangs een open brief, waarin ze opriepen tot een ‘open discussie’ over het veiligheidsbeleid. “Ondanks de dramatische terugkeer van oorlog in Europa, klampen grote delen van de binnenlandse politiek en samenleving zich vast aan de illusie dat Oostenrijk kan blijven zoals het is, dat ons land erbuiten kan blijven en voldoende doet met wat meer geld voor het leger”, schreven de auteurs.

Maar volgens deskundigen is het voorlopig, net als in buurland Zwitserland, dat ook vasthoudt aan zijn neutraliteit, onwaarschijnlijk dat er iets verandert. Want de Oostenrijkse afzijdigheid is verankerd in de grondwet en voor wijziging daarvan is een tweederde meerderheid nodig in het parlement. En die is er bij lange na niet.

“Alleen de relatief kleine liberale partij begint er weleens over”, zegt Ralph Janik, expert op het gebied van internationaal recht en onderzoeker aan de Sigmund Freud Universiteit in Wenen. “Voor de andere politieke partijen is het een hete aardappel waar ze liever omheen dansen.”

De academicus wijst erop dat volgens peilingen een grote meerderheid van de bevolking de neutraliteit steunt. De sympathie ervoor lijkt volgens hem eerder toe dan af te nemen. “Veel Oostenrijkers vinden de Russen eigenlijk ook best oké”, zegt Janik. “De invasie heeft dat niet veranderd.”

Lees ook:

Oekraïne-oorlog zet Zwitserse neutraliteit onder druk

Zwitserland geeft financiële steun aan Oekraïne en doet mee met sancties tegen Rusland, maar probeert ook neutraal te blijven. Dat valt niet mee.