De Holocaust-herdenking vrijdag in Berlijn staat voor het eerst in het teken van de lhbti+-slachtoffers. Historici en betrokkenen hebben hier jarenlang voor gestreden.
In de lente van 1942 tekende nazi-arts Friedrich Mennecke het doodvonnis voor een vrouw in concentratiekamp Ravensbrück. In haar dossier schreef hij dat Mary Pünjer een ‘actieve lesbienne’ was, die unheilbar, niet te genezen, was. Kort erna werd ze de gaskamer ingestuurd. Haar man ontving een brief waarin stond dat ze aan een hartaanval was overleden.
Lang was niet bekend dat Pünjer vervolgd was vanwege haar vermoedelijke seksuele geaardheid. Veel historici ontkenden dat lesbiennes werden vervolgd, omdat de nazi’s enkel een wet hadden die homoseksuele mannen vervolgde. Maar de afgelopen jaren zijn historici met een andere bril naar de lhbti+-vervolgingen gaan kijken.
Met die andere bril zien ze niet alleen dat de slachtoffergroep groter is dan verwacht, maar ook dat getroffenen weinig erkenning hebben gekregen. Tot nu. Vrijdag staat de jaarlijkse herdenking van nazislachtoffers voor het eerst in het teken van de lhbti+-vervolgingen. Historici voerden de afgelopen jaren in Duitsland campagne om het onderwerp onder de aandacht te brengen.
Jarenlang brieven schrijven
Lange tijd stond de Joodse gemeenschap centraal op deze gedenkdag. De eerste herdenking was in 1996, een tijd waarin Duitsland steeds meer stilstond bij de Holocaust. De dag van de ceremonie, 27 januari, is de dag dat Auschwitz in 1945 werd bevrijd. In 2011 sprak voor het eerst een vertegenwoordiger van de Sinti en Roma. Later werden ook dwangarbeiders en vermoorde gehandicapten herdacht. Maar de lhbti+-gemeenschap nooit.
Daar besloot de Duits-Nederlandse historicus Lutz van Dijk verandering in brengen. “Je hebt een geëngageerde historicus nodig die in het onderwerp duikt”, zegt hij. “Maar lange tijd waren die er nauwelijks.” Aan de telefoon vertelt hij vanuit de trein richting Berlijn hoe hij met andere activisten jarenlang brieven schreef naar Duitse politici om een lhbti+-herdenking op de agenda te zetten. “Maar we kregen geen reactie.” Pas in 2018, een jaar na de invoering van het Duitse homohuwelijk, kwam er beweging in de zaak. Van Dijk richtte een petitie aan de voorzitter van de Bondsdag. “Hij is wettelijk verplicht om op zo’n petitie te reageren.”
Maar de toenmalige Bondsdagvoorzitter Wolfgang Schäuble, van de conservatieve CDU, wees het verzoek keer op keer af. In 2019 en 2020 zouden de sprekers al gekozen zijn, maar het ging niet door, en ook in 2021 gaf Schäuble geen groen licht. “Hij zei dat hij er geen voorstander van was om aandacht te geven aan specifieke slachtoffergroepen,” vertelt Van Dijk. In de zestien jaar dat de CDU na de eeuwwisseling aan de macht was, zette het land moeizaam stappen op het gebied van lhbti+-acceptatie. Zo maakte de partij het homohuwelijk pas mogelijk na veel druk van de Groenen, de liberale FDP en de sociaaldemocratische SDP.
Erkenning van het onrecht
Toen deze drie partijen eind 2021 een progressieve regering vormden, bleek een herdenking met focus op de lhtbi+-gemeenschap wel mogelijk. “Deze mensen hebben heel lang moeten vechten voor erkenning van het onrecht dat hen is aangedaan”, zei de nieuwe Bondsdagvoorzitter Bärbel Bas (SPD) toen ze afgelopen zomer groen licht gaf. “In het nazitijdperk werden mensen vervolgd en vermoord”, zei Henny Engels, voorzitter van de Duitse Vereniging voor Homo’s en Lesbiennes LSVD. “Maar ook in de latere Bondsrepubliek werden levens verwoest.”
Want vanwege paragraaf 175, de strafwet die nazi’s gebruikten om homoseksuele mannen op te pakken, werden ook na de oorlog nog meer dan 50.000 mensen veroordeeld. De paragraaf werd dan wel in 1969 verzacht, maar pas in 1994 afgeschaft.
Een acteur zal bij de herdenking vrijdag het verhaal van de homoseksuele Karl Gorath vertellen. Hij werd in 1938 tijdens het naziregime gearresteerd en later veroordeeld, overleefde concentratiekampen, maar belandde na de oorlog in 1946 weer in de gevangenis. “Door dezelfde rechter die hem in de nazitijd veroordeelde!”, zegt Van Dijk. “Kun je je dat voorstellen?”
Impact op lhbti+-gemeenschappen wereldwijd
De herdenking wil uitdragen dat er ook nu nog veel werk te verrichten is. “Homofobie en vijandigheid behoren niet tot het verleden”, zei Bondsdagvoorzitter Bas. “De herdenking moet herinneren aan onze verplichting te strijden voor de rechten, de acceptatie en de veiligheid van homo’s.” Lutz van Dijk wijst op de impact die de herdenking op lhbti+-gemeenschappen heeft. “In dertien landen bestaat de doodstraf voor mensen zoals ik.” Vrijdag zijn ook lhbti+’ers uit landen als Oeganda en Afghanistan te gast. “Voor hun gemeenschappen is dit een belangrijk signaal.”
Ook bij de andere slachtoffergroepen van het naziregime voelt de lhbti+-gemeenschap zich steeds meer thuis. Naast Van Dijk in de trein zit de Nederlandse Holocaust-overlevende Rozette Kats, ook een van de sprekers. “Zij maakt in haar verhaal duidelijk dat Holocaust-overlevenden naast ons staan”, zegt Van Dijk. Bij de petitie kreeg hij bijval van Joodse organisaties en andere slachtoffergroepen. “Dat is niet altijd zo geweest. Toen wij begonnen wilde men vaak niets met ons te maken hebben.”
Sinds bekend is dat de focus bij de 2023-herdenking op de lhbti+-gemeenschap ligt, krijgt de historicus dagelijks e-mails van opgeluchte mensen en organisaties. “Ze zeggen: eindelijk komt er erkenning voor ons. Deze herdenking heeft een heel grote betekenis. Het is heel verdrietig dat mensen die zelf slachtoffer waren er niet meer zijn om dit mee te maken. Maar hun familie, broers, zussen, of bekenden kunnen dit wel meemaken.”
Lees ook:
Rozette Kats vertelt aan scholieren hoe ze als baby de Holocaust overleefde
De ouders van Rozette Kats (80) werden vermoord in Auschwitz, zijzelf overleefde de oorlog. Regelmatig vertelt ze aan scholieren over haar ervaringen. Af en toe merkt ze dat de kennis in de klas afneemt.
