De gemeenschappelijke woning in Rusland is een bron van burenruzies én van solidariteit

Boven de deur bungelen ijspegels aan de dakgoot. Een van de gevaartes ligt al aan gruzelementen voor de gevel van het gebouw waar rode bakstenen onder het afbrokkelende pleisterwerk vandaan komen. Op de façade staat de tekst ‘Artkommoenalka’ op de muur gekalkt. Eronder hangt een poster van een uitvergrote postzegel uit de Sovjet-Unie.

De voordeur van het gebouw werkt als een tijdscapsule. Eenmaal de drempel over, stappen bezoekers van ‘museumresidentie’ Artkommoenalka de jaren zestig van de Sovjet-Unie in. Naast bustes van Lenin en oude propagandaposters die de boeren en arbeiders als modelburgers van de communistische heilstaat van weleer afbeelden, staan er in alle vertrekken ontelbare antiquiteiten die verbonden zijn met het verleden. Van typemachines en beeldbuizen van Sovjetmakelij tot aan houten ski’s, zeepjes, parfumflesjes, koektrommels en flessen wijn die ten tijde van het communisme in de schappen lagen. Alles is zwanger van nostalgie.

Ode aan die gemeenschappelijke manier van leven

Dat is ook precies de bedoeling van Artkommoenalka, vertelt Jekatarina Oinas, de artistiek leider van het kunstproject in het stadje Kolomna, op twee uur rijden ten zuiden van Moskou. “We creëren hier de sfeer van de vroege jaren zestig toen het in de Sovjet-Unie nog gebruikelijk was om in een kommoenalka te wonen. Het project is een ode aan die gemeenschappelijke manier van leven van vroeger.”

De zogeheten kommoenalki waren gedeelde woningen die ten tijde van de Sovjet-Unie gemeengoed waren. De gemeenschapswoningen ontstonden vlak na de Oktoberrevolutie van 1917 vanwege de enorme woningnood die het land teisterde. Bij gebrek aan geld en tijd om nieuwe woningen te bouwen, besloten de bolsjewieken de veelal grote en luxueuze huizen van de adel en bourgeoisie te onteigenen en ze vervolgens vol te stouwen met arbeidersgezinnen.

Door dit beleid ontstonden er overal in de Sovjet-Unie door de staat opgelegde wooncommunes. Vaak leefden er tussen de tien en twintig complete gezinnen op één verdieping. Elk gezin had één kamer tot zijn beschikking waar vader, moeder en kinderen op niet meer dan twintig vierkante meter samenwoonden. Al die families deelden meestal één keuken, één badkamer en één toilet, waardoor de kommoenalki een vruchtbare voedingsbodem waren voor burenruzies en slechte hygiëne.

Meerdere bedden boven elkaar

“Maar er bestond in de kommoenalka ook een bijzonder gemeenschapsgevoel”, vertelt Oinas. “Bewoners deelden het dagelijkse wel en wee en dat proberen we hier in beeld te brengen via een permanente tentoonstelling over het leven in de kommoenalka destijds”. Het museum is dan ook een waarheidsgetrouwe replica van de doorsnee kommoenalka van vroeger, inclusief kamer van nog geen zestien vierkante meter met meerdere bedden boven elkaar waar vroeger een heel gezin samenleefde.

“Zo bestaat het tegenwoordig niet meer”, zegt Oinas. Althans, niet helemaal. Want wat in 2011 begon als een museum, groeide al snel uit tot een moderne vorm van de klassieke kommoenalka. “We wilden het gemeenschapsgevoel ook letterlijk weer tot leven wekken. Daardoor kwamen we op het idee van een residentie voor jonge kunstenaars waarbij ze dicht op elkaar samenleven en -werken.”

Hoewel er momenteel een wissel van de wacht is, waardoor er tijdelijk geen kunstenaars in het gebouw wonen, verblijven er elk jaar tussen de tien en vijftien mensen in wisselende samenstelling in het gebouw. Oinas: “Artkommoenalka fungeert als een plek waar artiesten nieuwe kunst kunnen creëren. Door hier dicht op elkaar te zitten, ontstaat er een gemeenschapsgevoel waardoor ze elkaar voortdurend inspireren.”

Twee keukens, twee badkamers en twee toiletten

“De bewoners leven hier tussen de Sovjet-Unie en het moderne Rusland in”, zegt Tamara Tarposjjan die bezoekers rondleidt. “Het gebouw deed van 1920 tot 1980 dienst als kommoenalka en nu doet het dat in aangepaste vorm weer.” Maar een groot verschil tussen toen en nu is er wel. “Tussen 1920 en 1980 woonden hier in totaal 120 mensen verdeeld over zestien kamers met twee keukens, twee badkamers en twee toiletten. Dat is nu niet meer het geval”.

Tegenwoordig slapen de bewoners in kleine studio’s met een stapelbed, slaapbank, tafel en bureau. Doorgaans verblijven er maximaal drie personen in één studio. “Maar in het museumgedeelte en het aangrenzende atelier vindt het echte gemeenschapsleven plaats, net als vroeger”, zegt Tarposjjan.

Alles is oud en alles is versleten

Vaak genoeg zitten de kunstenaars in de museumkeuken waar zelfs de bedompte geur nog aan vroeger herinnert. Naast een armetierig fornuis staat een ouderwetse koelkast. Over de tafel ligt een tafelzeil met bloemenmotief en overal staan potten, borden, kopjes en kommetjes met diezelfde kleurige bloemen erop. Alles is oud en alles is versleten, net als vroeger.

“Maar het uitzicht maakt het Sovjetgevoel compleet”, glundert Tarposjjan. Daar valt weinig op af te dingen. Het keukenraam kijkt uit op de kruising van de Straat van de Oktoberrevolutie en het Plein van de Twee Revoluties waar een groot beeld van Vladimir Lenin staat. Charismatisch als altijd wijst hij met zijn rechterhand het volk de juiste kant op: van de staat die niet meer bestaat .

Lees ook:

Voor comfortfood uit de Sovjetkeuken staan Russen graag in de rij. ‘Jongeren zijn nieuwsgierig naar vroeger’

De Sovjet-Unie viel dertig jaar geleden uiteen, maar in het moderne Rusland waart de geest van de socialistische heilstaat nog altijd rond. In dit eerste deel van een tweeluik over Sovjetnostalgie: de gaarkeuken.