De Duitse CDU verkeert in een identiteitscrisis

Het lukt CDU-leden niet meer om te praten over de deelstaatverkiezing in Thüringen zonder hardop te zuchten en steunen. In november zagen zij met lede ogen aan hoe hun partij dertien zetels verloor, terwijl uiterst links en uiterst rechts samen meer dan de helft van de stemmen kregen. Een groot dilemma voor een partij die heeft uitgesloten met de uitersten van het politieke spectrum samen te werken. Maar al de dag na de verkiezingen gaven partijleden hun belofte op om niet met radicale partijen om te gaan. Daarmee kwamen ze in opstand tegen de partijtop in Berlijn. De CDU-lijsttrekker in Thüringen, Mike Möhring, wilde wel met links praten, terwijl parlementair vicevoorzitter ­Michael Heym de hand reikte naar de uiterst rechtse partij AfD. Ook onderling kwamen ze dus lijnrecht tegenover elkaar te staan.

De hulptroepen lieten niet lang op zich wachten. Zeventien conservatieve leden van de CDU in de staat vielen Heym bij. Christian Sitter, advocaat en al 35 jaar lid van de CDU, is een van hen. “Heym was de eerste die zei: we moeten praten met alle partijen, ook met de AfD”, vertelt Sitter. “Ze kregen bijna 25 procent van de stemmen in de verkiezingen. We kunnen ze niet buitensluiten.”

Ondenkbaar

De zeventien leden kwamen met een open brief, waarin zij kritiek hebben op de ‘Ausschließeritis’ van de federale politiek. “Het is ondenkbaar dat we in een liberale samenleving opnieuw een verbod op meningsuiting en denken toelaten, op welke basis dan ook”, schrijven zij.

De brief van de conservatieve leden viel niet bij iedereen in goede aarde. ­Iedere omgang met de AfD is voor veel leden een taboe. Zeker als het gaat om de AfD in Thüringen, die door de veiligheidsdienst in de gaten wordt gehouden. “Het was erg controversieel”, zegt Sitter met een diepe zucht. “De helft zei: ‘Mijn hemel, wat doen jullie? We mogen geen enkele stap richting de AfD zetten.’”

Afstand van hun posities

Het openlijke verzet van de CDU-­leden in Thüringen tegen de landelijke lijn kreeg grote gevolgen. Partijvoorzitter Annegret Kramp-Karrenbauer kwam ten val toen duidelijk werd dat ze de partij in de deelstaat niet naar haar hand kon zetten. Ook voor partijleden in Thüringen liep het niet goed af: Möhring en Heym doen beiden afstand van hun posities.

Nog veel ingrijpender is dat het conflict pijnlijk blootlegt hoe groot de identiteitscrisis van de partij precies is. Geconfronteerd met het verlies van grote aantallen kiezers aan de AfD, maar ook aan bijvoorbeeld de Groenen, kijken de CDU-partijleden naar rechts en links voor inspiratie om de partij te doen herrijzen. Daarmee komt de identiteit van de volkspartij, lang de sterke partij in het midden, in het geding.

Over de ziel van de partij liggen conservatievere CDU-leden en de partijtop rond bondskanselier Angela Merkel al langer met elkaar in de clinch. Conservatieve leden vinden dat Merkel in haar veertien jaar aan het roer veel te ver is afgedwaald van de grondwaarden van de christen-democraten. Zij vinden haar visie op Europa, op immigratie, haar legalisatie van het huwelijk voor mensen van hetzelfde geslacht, te links, te progressief.

Volkspartij

Een van die conservatieve leden is Ulrich Link, partijlid in Dresden, de derde grootste stad in het voormalige Oosten. “De CDU verliest, verliest, verliest. Het is duidelijk dat de huidige richting geen succesvolle is”, zegt hij. “Ik was al lang lid van de CDU, maar ik kwam op een punt dat ik het moeilijk vond om weer op deze partij te stemmen. Als je de conservatieve en liberaal-economische vleugels van ons afhaalt zijn wij geen volkspartij meer.”

Met die missie – weer een volkspartij worden – richtten Link en andere ontevreden partijleden binnen de CDU in 2017 de Werteunion op, de Waarden-Unie. Duitsland maakte pas echt kennis met de groep toen die een jaar later samenkwam in een zonovergoten Schwetzingen, in het zuidelijke Baden-Württemberg. Daar publiceerden de deelnemers hun conservatief manifest, dat de CDU wil doen herrijzen door meer nadruk te leggen op christelijk-conservatieve en markteconomische waarden. Zij staan voor een samenleving die leunt op ‘vader, moeder, kind’.

Ook immigratie is voor de groep een belangrijk onderwerp: zij benadrukt in haar manifest dat de Europees-Duitse cultuur leidend moet blijven. Het zijn dit soort termen waardoor critici van de Werteunion de groep in hetzelfde straatje plaatsen als de AfD. Ook wijzen zij erop dat leden van beide groepen op dezelfde plekken komen. Zo sprak voorman Alexander Mitsch in de Bibliothek des Konservatismus, een denktank in Berlijn die bezocht wordt door AfD-leden.

120 euro aan de partij

Twee weken geleden kwam Mitsch in opspraak, toen hij aan een conservatief tijdschrift vertelde dat hij in de nasleep van de crisis in Griekenland overwogen heeft naar de AfD over te stappen. In die tijd doneerde hij ook 120 euro­­ aan de partij, terwijl hij nog lid was van de CDU. Dat hij daarna de Werteunion oprichtte, vertelt hij, zou hem er van hebben gered zo ‘dom te zijn’ zich bij de uiterst rechtse partij aan te sluiten.

Na de ophef die op het interview volgde, plaatste de Werteunion een pop-upbericht op haar website, waarin zij benadrukt achter de federale partij te staan en de AfD af te keuren. De leden vinden dat er ruimte moet zijn voor hun kritische houding binnen de partij. “Een conservatieve en liberale correctie op de linkse koers van de bondskanselier”, schrijft de groep, voordat ze het bericht afsluit met: “Het was de linkse koers die de opkomst van de AfD mogelijk maakte”.

Als de CDU meer ruimte op rechts inneemt, denkt Link van de Werteunion dat de AfD overbodig zal worden. Dat is volgens hem dan ook de missie van zijn groep. “We moeten identificeren wat er mist voor burgers dat zij van de CDU weggaan”, zegt hij. “We vechten tegen de AfD door de CDU weer aantrekkelijk te maken.”

CDU steeds kleiner, AfD steeds groter

De CDU weer op een conservatieve koers zetten, is volgens Link de enige manier om met de lastige politieke realiteit in het voormalige Oosten om te gaan. Daar is die Linke nog groot en wordt de CDU steeds kleiner, terwijl de AfD groter wordt. “De volgende verkiezingen in Saksen-Anhalt gaan een uitdaging worden”, zegt hij.

Dat een conservatievere koers van de CDU de partij een stap dichter bij de AfD brengt, vindt Sitter geen probleem. “Als we iets gemeen hebben, waarom niet?” zegt hij. Hij vindt steun van de AfD prima als er zo een meerderheid voor de ambities van de CDU ontstaat.

Maar het blijft een schemergebied waarin de conservatievere leden zich begeven. Aan de ene kant wijzen leden in Thüringen de AfD af, aan de andere kant roepen ze op tot dialoog met de partij. Volgens Sitter moet er onderscheid gemaakt worden tussen de radicale stroming in de AfD en haar gematigde leden: “Je kunt een dialoog hebben met de mensen in de partij die niet radicaal zijn”, zegt hij. Zo kun je prima praten met CDU-leden die naar de AfD zijn overgestapt, vindt hij.

Nazivocabulaire

Maar toch: vorig jaar oordeelde een rechtbank nog dat de AfD-leider in de deelstaat, Björn Höcke, legaal een fascist kan worden genoemd. De naam Höcke doet Sitter weer zuchten aan de telefoon. “Hij is een erg controversieel persoon natuurlijk. Hij doet denken aan zware tijden in Duitsland. Hij adopteert het vocabulaire van nazi’s. Ja, dat is zeker een probleem.”

Partijrot Ruprecht Polenz vindt dat de rebellerende partijleden een gevaarlijk spel spelen. Polenz is al meer dan vijftig jaar lid van de partij, volgde Merkel in 2000 op als CDU-secretaris-generaal en was lang voorzitter van de commissie buitenlandse zaken. Hij staat pal achter de progressieve koers van Merkel en hamert erop dat de partij moet breken met de Werteunion: “Niet alleen organiseren zij zich als een partij in een partij, ze zorgen voor verwarring bij CDU-kiezers”.

Terugkijken in onze Duitse geschiedenis

Hij vergelijkt de houding van de Werteunion met hoe honden gaten graven in groene dijken die het land beschermen tegen stijgend water. “De gaten zijn niet zo groot in het begin, maar vormen een groot gevaar in geval van nood”, vertelt hij. “We moeten ons bewust zijn van de gevaren en hier echt terugkijken in onze Duitse geschiedenis.”

En het gevaar van uiterst rechts is groot, vinden velen in Duitsland, zeker na de aanslag met extreem-rechts motief in Hanau vorige week. CDU-politici die de toenadering van partijleden tot de AfD afkeurden, waren er als de kippen bij om aan te wijzen hoe AfD-leden­­ de schuld van de aanslag bij de psychologische problemen van de dader leggen en niet bij de uiterst rechtse ideologie­­. “De intellectuele brandstichters geven hun verklaring”, tweette CDU-lid Matthias Hauer. “Val alsjeblieft niet voor hun koers. De zaden van de AfD worden gezaaid en niemand neemt de schuld op zich.”

Met de fascistische geschiedenis van Duitsland in het achterhoofd, vindt Polenz het belangrijk “politiek te vechten” tegen de AfD. Hij wil een duidelijke rode lijn tussen de CDU en de AfD: “Diegenen die voor de christen-democraten stemmen, willen er zeker van zijn dat een stem voor de CDU een stem tegen volksnationalisme is. Als er maar de kleinste twijfel bestaat dat een stem voor de CDU op welke manier dan ook de AfD sterkt, verliezen we zo’n 20 procent van onze kiezers in het midden.”

Dat de AfD Duitsers afschrikt, lijkt te worden ondersteund door een onderzoek dat het Kantar Instituut deed na de aanlag in Hanau. Daaruit blijkt dat 60 procent van de Duitsers de AfD als medeverantwoordelijk zien voor rechts-extremistisch geweld. 26 procent gelooft niet dat de partij enige verantwoordelijkheid draagt.

Conservatieve hoop

Polenz gelooft dat door de aandacht voor de Werteunion in de media verloren gaat dat ook veel CDU-kiezers juist vanwege de koers van Merkel op de partij stemmen. Dat is ook de reden waarom hij Armin Laschet zal steunen als kandidaat om partijleider Annegret Kramp-Karrenbauer, ‘AKK’ op te volgen. Net als AKK volgt Laschet de koers van Merkel.

AKK maakt vandaag bekend hoe en wanneer haar opvolger gekozen wordt. De conservatieve leden van de partij hebben hun zinnen gezet op Friedrich Merz of Jens Spahn: hun hoop op een verandering in de koers van de partij. De conservatievere Friedrich Merz was in de vorige partijverkiezingen favoriet, maar verloor nipt van ‘mini-Merkel’ AKK. Ook Link en Sitter hopen op Merz. Als Sitter de voorkeur van Polenz voor Laschet hoort, zucht hij nog eens diep. “Polenz wil het liefst met links samenwerken”, zegt hij.

Is er een middenweg mogelijk? “Ik geloof dat we als partij alle drie nodig hebben om een sterke volkspartij te zijn”, zegt Polenz over kandidaten Laschet, Merz en Spahn. “Samen representeren zij min of meer de conservatieve, de liberale en de sociale wortels van mijn partij.”

Ietwat guitige lach

Ook de favoriete kandidaat van Polenz, Laschet, hintte naar zo’n samenwerking afgelopen week, tijdens een bijeenkomst van de Duitse spoorwegen. Gevraagd naar het voorzitterschap, zei hij met een ietwat guitige lach: “Teams zijn altijd goed, bij de spoorwegen, in voetbal en net zo goed in de politiek”. Maar in Thüringen is de partij nog altijd diep verdeeld. In de deelstaat willen de linkse partij, de SPD en de groene partij een coalitie vormen, met steun van individuele CDU-partijleden om een meerderheid te behalen. Andere CDU-leden kunnen daar niet achterstaan, vanwege hun geloof dat de linkse partij net zo radicaal is als de AfD. Ook de federale partij heeft grote moeite met die constructie. Het zou weer een schending zijn van het partijbesluit niet met uiterst links of uiterst rechts samen te werken.

Zo blijft het de grote vraag of de volkspartij ook in de toekomst de sterke partij in het midden kan blijven. Polenz gelooft er nog heilig in: “Misschien is Duitsland het laatste land in Europa met zo’n partijstructuur. We blijven bespreken of die structuur het overleeft, of dat we de kant opgaan van andere Europese landen.” Met een warme stem vervolgt hij: “Maar persoonlijk blijf ik geloven dat een volkspartij ons de stabiliteit geeft die ons land nodig heeft”.

Lees ook:

Samenwerken met Forum voor Democratie? Dit zijn de harde lessen van 2002 (LPF) en 2010 (PVV)

Middenpartijen VVD en CDA staan in Noord-Brabant voor de keuze: moeten ze opnieuw een avontuur met een populistische partij aangaan? Voor het antwoord kijken de partijen vooral naar het verleden.

De kwestie Thüringen is een breuk in het cordon sanitaire, maar maakt de AfD nog niet salonfähig

Even rook de AfD in Duitsland aan de macht. Maar de deur ging in Thüringen al na 24 uur weer dicht.