Werd de beroemde Chileense dichter vergiftigd door de militaire dictatuur? Een commissie van experts komt er opnieuw niet uit.
De 69-jarige dichter Pablo Neruda stond in september 1973 op het punt om het vliegtuig te pakken vanuit Chili naar Mexico. Hij wilde vanuit daar oppositie voeren tegen generaal Pinochet, die een paar weken eerder met steun van de CIA een coup had gepleegd tegen de linkse, democratisch gekozen president Salvador Allende.
Neruda, lid van de communistische partij, gold als een van de prominentste stemmen van links Latijns-Amerika. Twee jaar eerder had hij de Nobelprijs voor Literatuur ontvangen. Zijn gedichtencyclus Canto General, waarin hij in meer dan 15.000 regels de geschiedenis van het continent vertelde, vond overal ter wereld zijn weg naar de boekenplanken van linkse intellectuelen. Hij was een bondgenoot van Allende, en was voor diens regering ambassadeur in Frankrijk geweest.
Mexico zou Neruda nooit bereiken. Op 23 september, een paar dagen voor zijn vertrek, overleed hij in het ziekenhuis waar hij behandeld werd voor prostaatkanker. Officiële doodsoorzaak: hartfalen, waarschijnlijk door uitputting.
Wel een heel toevallige timing, werd er destijds al gefluisterd. Dat gefluister werd een luide discussie, toen zijn voormalige chauffeur in 2011 in de openbaarheid trad, met een interview waarin hij zei dat Neruda hem voor diens dood verteld zou hebben dat hij een verdachte injectie had gekregen, en zich daarna snel slechter was gaan voelen. Een verpleegkundige zou die lezing bovendien bevestigd hebben.
Nationale identiteit
Voor Chili was het meer dan een interessante cold case. Sinds 1990 probeert het land het dictatoriale verleden te verwerken, dat tot op de dag van vandaag doorwerkt. Zo zit Chili nog altijd opgescheept met de grondwet van Pinochet. Het land wil daarvan af, maar kan het niet eens worden over een nieuwe.
De mogelijke moord op ‘s lands beroemdste literator door de militaire dictatuur is dus een zaak die aan de nationale identiteit raakt. Sommige nabestaanden van Neruda wilden het verleden laten rusten, anderen juist de onderste steen boven krijgen.
Het is alleen een bijzonder taaie cold case. In 2013 werd Neruda opgegraven. Een eerste commissie van experts concludeerde dat hij toch een natuurlijke dood gestorven was. Een tweede commissie vond een paar jaar later de bacterie Clostridium botulinum in zijn overblijfselen. Was Neruda vergiftigd met die bacterie, die botulisme veroorzaakt? Het is geen wilde theorie, aangezien bekend is dat de Chileense dictatuur diezelfde manier van vergiftiging in de jaren tachtig gebruikte.
Maar het is niet te bewijzen. Althans niet door de derde commissie van internationale forensisch experts die zich over de zaak boog, en die op woensdag een rapport aanbood. De experts maakten onder meer gebruik van technieken waarmee de genomen van pestbacteriën in slachtoffers uit de veertiende eeuw zijn gereconstrueerd.
Het lukte evengoed maar deels om het genoom van de botulisme-bacterie te reconstrueren. De vergelijking met de stammen die later gebruikt werden om tegenstanders te vergiftigen kon dus niet goed gemaakt worden, aldus een verklaring van het Ancient DNA Centre van de Canadese McMaster University, een van de partners in het onderzoek.
Opvallend
Een stukje dichter bij de waarheid zijn de experts wel gekomen, vinden ze zelf. De bacterie zat met grote waarschijnlijkheid al in Neruda’s lichaam op het moment van zijn dood, durven ze nu te zeggen. Maar of het ook de doodsoorzaak was, en of die bacterie welbewust is toegediend, dat niet.
Opvallend is het wel, vindt ook onderzoeker Debi Moinar van McMaster: “Misschien zal het onmogelijk zijn om een definitief antwoord te geven over hoe de dichter is gestorven, maar tot nu toe heeft het wetenschappelijk bewijs de mogelijkheid van een vergiftiging door een derde partij niet uitgesloten.”
Het rapport is aangeboden aan een Chileense rechter, die de zaak al vijf jaar in behandeling heeft, en die binnenkort een vonnis moet vellen. Of een vierde commissie aan het werk zetten.
Neruda is tegenwoordig omstreden
Lange tijd gold Pablo Neruda (1904-1971) in Chili als onomstreden links icoon. Maar toen het parlement in 2018 die status wilde bevestigen door een vliegveld naar hem te vernoemen, bleek dat er barstjes komen in zijn reputatie, en braken er feministische protesten los.
In zijn postuum verschenen memoires ‘Ik beken ik heb geleefd’ bekent Neruda hoe hij zich als twintiger, gestationeerd op Ceylon, vergreep aan een dienstmeisje. Duidelijk verkrachting, aldus de kritiek, en zeker niet iemand naar wie je een vliegveld wil noemen.
Sindsdien is er in Chili debat over Neruda. Zijn collega-schrijver Isabel Allende, familie van Salvador Allende, zei vorig jaar in de krant La Nación dat ze vreesde dat zijn literaire nalatenschap helemaal overschaduwd zou worden. “Eén ding is de gemankeerde man, zoals we allemaal gemankeerd zijn, een ander ding is het werk.”
Lees ook:
Pablo Neruda wekte met ‘Canto General’ de dromen van een continent tot leven
Het oratorium ‘Canto General’ van dichter Pablo Neruda en componist Mikis Theodorakis zou vijfentwintig jaar geleden in Santiago in Chili in première gaan. Maar generaal Pinochet zette een streep door de rekening.
Chili heeft een identiteitscrisis: kiezers willen de nieuwe én de oude grondwet niet
Met een overweldigende meerderheid verwierpen Chileense kiezers een nieuwe grondwet. Wat er nu moet gebeuren is onduidelijk.
